आकारांचे विरूपीकरण

 

“आकारांचे विरूपीकरण”
आपण अनेक चित्र बघतो. प्रत्येक चित्रात काही ना काही आकार असतातच. कधी माणसं, कधी झाडं तर कधी वस्तू किंवा वास्तू. हे सगळे आकार आपल्या रोजच्या जीवनाचा भाग असतात. त्यामुळे आकारांच्या संवादातून साकारलेल्या चित्रांचा आनंद अगदी सहजपणे घेता येतो. मात्र कलाकाराच्या दृष्टीत आकारांचं एक वेगळंच महत्त्व असतं. त्या वस्तूच्या नावारूपाला एक वेगळं परिमाण चित्रकार देण्याचा प्रयत्न करतो. आकारांचे खऱ्या अर्थाने दर्शन चित्रकार आपल्या कलेतून रसिकांना घडवत असतो. कारण आपल्या चर्मचक्षूंना दिसणारे आकार जसेच्या तसे चित्रित करणं ही चित्रकलेतील एक अगदी सुरुवातीची उपलब्धी होती. आजही जसेच्या तसे चित्र काढणारे अनेक चित्रकार आहेत. या प्रकारात कल्पकतेपेक्षा तंत्रावर हुकूमत अधिक दाद देऊन जाते. परंतु रेम्ब्रा, टर्नर या दिग्गज चित्रकारांनी वास्तवदर्शी चित्रालाही एका वेगळ्या उंचीवर नेलं. कारण त्यामध्ये त्यांनी स्वतःची अनुभूती मिसळली होती. ज्यामुळे त्यांची चित्रं केवळ एक दृश्य न राहता एक ‘दर्शन’ बनली. आकारांना, रंगांना स्वतःच्या कल्पनेची जोड देण्याचे काम इंप्रेशनिझम त्यानंतर क्युबिझम अशा अनेक कलाप्रवाहाद्वारे घडत गेलं. हेनरी मातीस, पिकासो यांनी तर त्यावर कळस चढवला. त्यांच्या या प्रयत्नातूनच “आकारांचे विरूपीकरण” ही संज्ञा प्रचलित झाली. विरूपीकरण म्हणजे काय तर अमुक एखाद्या गोष्टीच्या मूलभूत आकाराला आपल्या कल्पनेचा साज चढवून एक नवरूप देणं. हे करताना त्या आकाराची केवळ ओळख जपून कल्पकतेवर अधिक भर दिला जातो. हे करताना मग त्या आकाराची मोडतोड होते, त्याला वाकवलं जातं, ताणलं जातं. त्याची मूलभूत प्रमाण वैशिष्ट्येही दूर सारली जातात. सदरचे प्रसिद्ध चित्र आकारांच्या विरूपीकरणाचा एक अस्सल नमुना आहे. या चित्रात पाब्लो पिकासो या चित्रकाराने बैलाची विविध रुपं रेखांकित केली आहेत. पहिले रेखांकन अगदी वास्तववादी असून त्यात त्या बैलाची त्रिमित वैशिष्ट्य उत्तम तर्‍हेने जपली आहेत. पण क्रमशः याच आकृतीला अधिक सुगम करता करता एका टप्प्यावर बैलाचा मांसल भाग, घनता, त्रिमितीय वैशिष्ट्य वगैरे गोष्टी दूर राहतात आणि केवळ एक हलकफुलक सुंदर रेखाटन उरतं. तरीदेखील तो बैल आहे हे सांगावे लागत नाही. आकारांचे विरूपीकरण हे फक्त अभिजात चित्रकलेतच होतं असं नाही. आपल्या दैनंदिन जीवनात आपण वेगवेगळ्या साइन्स किंवा बोधचिन्ह पाहतो. रेल्वे स्टेशन, एअरपोर्ट, रस्त्यांवर वगैरे. आपल्याला नीट कळेल अशा स्वरूपात आकारांचं विरूपीकरण केलेलं असतं. आपण त्याला सिंबोलिजम किंवा मिनिमलिजम म्हणतो. म्हणजे काय तर कमीत कमी तपशिलात एखादी गोष्ट ओळखता येणे. आर के लक्ष्मण यांनी व्यंगचित्रात रेखाटलेल्या व्यक्तिरेखा आपण काही सेकंदात ओळखतो. मग ते नेहरू, इंदिरा गांधी, राजीव गांधी, वाजपेयी किंवा शरद पवार असोत. या प्रत्येक व्यक्तीची ठळक वैशिष्ट्य हेरून ती कमीत कमी रेषात व्यंगचित्रकार मांडतो. हेही आकारांचे विरूपीकरणच. आपण काही अर्कचित्र पाहतो. अर्क चित्रात मूळ व्यक्तीच्या बाह्य वैशिष्ट्यांबरोबरच त्या व्यक्तीचा स्वभावही अर्कचित्रात उतरेल असा उत्तम अर्कचित्रकाराचा प्रयत्न असतो. क्वचित् काहीजणांना हे विरूपीकरण मानवत नाही. त्यांना ते विद्रुपीकरण वाटतं. खरंतर चित्रकाराने हे भान सांभाळलेलं असतं. पण आपल्याकडे व्यक्तिपूजा फार. त्यामुळे अशा कल्पकतेच्या, सृजनाच्या जगात घेतली जाणारी मोकळीक खिलाडू वृत्तीने स्वीकारण्याचा स्वभाव काहीजणांचा नसतोच. त्याला काय करणार? असो. थोडक्यात काय मूळ आकारात स्वतःच्या कल्पनेची भर टाकून उत्तम सृजन घडणं म्हणजेच विरूपीकरण.
आज इतकच! धन्यवाद!

© श्रीराम हसबनीस
१९ ऑक्टोबर २०२१ (कोजागिरी पौर्णिमा)