लहानपण दे गा देवा

चित्र: श्रीराम हसबनीस

लहानपण दे गा देवा

जगप्रसिद्ध चित्रकार पाब्लो पिकासो यांनी म्हटलंय “राफाएलच्या तोडीचं चित्र काढायला मला चार वर्षे लागली पण लहान मुलासारखं चित्र काढता येण्यासाठी मला पूर्ण आयुष्य वेचावं लागलं.” या वाक्याचा अर्थ काय? लहान मुलासारखं चित्र काढायचं असेल तर मग त्यासाठी कलाशिक्षण कशाला? शिवाय असं चित्र काढायला तर कुणालाही जमेल. त्यासाठी चित्रकला ही निसर्गदत्त देणगी असण्याची काहीच गरज नाही. कोणीही सहज चित्रकार बनू शकेल. असे अनेक प्रश्न साधारणपणे निर्माण होतील. याचाच धांडोळा घेण्यासाठी हा लेखनप्रपंच. आता एवढ्या मोठ्या चित्रकारालाही लहान मुलासारखं चित्र का काढायचंय? केवळ पिकासोच नव्हे तर स्विस चित्रकार पॉल क्ली यांनंदेखील लहान मुलांच्या चित्रकलेचं निरीक्षण आणि अभ्यास केला होता. आता यात अप्रूप ते काय असेल? का बरं त्यांना लहान मुलांची चित्रं महत्त्वाची वाटतात? आता आपण हे थोडं विस्ताराने पाहू. ज्ञान, विचार, कल्पनाशक्ती आणि उत्स्फूर्तता हे चार घटक आपल्याला अगोदर समजून घ्यावे लागतील. म्हणजे मग आपल्याला आपल्या मूळ विषयाच्या दृष्टीने योग्य अर्थ लावणे सोयीचे जाईल.

ज्ञान- कोणतीही गोष्ट समजून घेणं, माहीत करून घेणं म्हणजे त्या गोष्टीचं ज्ञान मिळवणं असं सर्वसाधारणपणे ज्ञानाची व्याख्या आपण करतो. आता हे ज्ञान होण्यात आपल्याला नाक, कान, जीभ, डोळे आणि त्वचा या ज्ञानेंद्रियांचं सहाय्य होतं. ही अनुभवाची शिदोरी मेंदूत समाविष्ट होते तेव्हा आपण व्यवहारात त्याला ज्ञान मिळालं असं म्हणतो.

विचार- विचारांचं मूळ काय आहे? कुतूहल किंवा प्रश्न. मिळालेल्या ज्ञानातून किंवा ज्ञानाअभावी निर्माण झालेल्या कुतूहलातून विचार तयार होतात. शंकांच्या समाधानाने ज्ञानात भर पडते, विचारांना चालनाही मिळते. प्रत्येक मनुष्य आपापल्या पद्धतीने विचार करायचा प्रयत्न करतो. विचार करताना ‘विवेक’ या त्याच्याच नातलगांची मदत होते कारण विचार हा तुलनात्मक असू शकतो तसाच तो स्वतंत्रही असू शकतो. परंतु विचाराला ज्ञानाचा किंवा अनुभवाचाही आधार असतो हे नक्की.

कल्पनाशक्ती- आपल्या मेंदूतील संप्रेरके आपल्याला निरनिराळ्या कल्पना सुचवत असतात. त्याचबरोबर विविध गोष्टींचा परस्परसंबंध लावत असतात. हा संबंध व्यावहारिक शक्यतांशी किंवा शास्त्राशी निगडित असतोच असे नाही. या कल्पना अगदी मुक्त असतात. पण मग व्यक्ती त्याच्या विषयानुसार, गरजेनुसार योग्य ती कल्पना निवडून त्याचे चिंतन करू शकते. मग ती कल्पना प्रत्यक्षात उतरवणं असेल किंवा ती केवळ नोंदवणं असेल. कवी, लेखक, संगीतकार, चित्रकार, वास्तुविशारद या सर्वांच्या कल्पना नोंदविण्याच्या पद्धती काही वेळेस भिन्न तर काही वेळेस समांतर जाणाऱ्या असतात. पण कल्पनाशक्ती ही सृजनाचं दालन उघडणारी किल्ली आहे असं म्हणणं योग्य ठरेल.

उत्स्फूर्तता- या सृष्टीत जे जे कोणी चल-जीव आहेत त्यांच्यात उत्स्फूर्तता हा गुण दिसून येतो. एखादा पक्षी हवेत फिरतो, एखाद्या फांदीवर बसतो, थोड्यावेळाने पुन्हा उडतो किंवा दोन चिमण्या उडत-उडत एकमेकांचा पाठलाग करतात. या सगळ्या गोष्टी केवळ मूलभूत गरजांशी निगडित असतात असे नव्हे. त्या जिवाला ज्याने बरं वाटेल अशा गोष्टी सर्व प्राणिमात्र करत असतात. म्हणूनच या सर्व क्रिया उत्स्फूर्तपणे होतात. कोणा एकाच्या सूचनेने नव्हे. आताच्या परिस्थितीत आपण ‘उत्स्फूर्त बंद’ हा शब्द मीडियावर कैकदा ऐकला, वाचला असेल. म्हणजेच काय तर एखादी गोष्ट करण्याची उर्मी अंत:करणातून येणं म्हणजे ‘उस्फूर्तता’.

या चार गोष्टींचा आपण सर्वसाधारण अर्थ पाहिला. आता याचा लहान मुलांशी किंवा त्यांच्या चित्रकलेशी काय संबंध हे पाहू. लहान मुलांना कोणती गोष्ट जाणून घेण्यापेक्षा अनुभवणं आवडतं. जेमतेम महिन्या-दोन महिन्याचं पाळण्यातलं बाळ पाळण्यात टांगलेल्या रंगीबेरंगी चक्राकडे टकमक पाहत असतं आणि मधूनच हसतं. मूल रांगायला लागलं की जमिनीवरून घरंगळत जाणाऱ्या चेंडूकडं बघून अचंबित होतं आणि त्याला पकडण्यासाठी ते रांगू लागतं. त्याला हा अनुभव पुन्हा पुन्हा हवा असतो. म्हणजेच त्या बाळांमध्ये ही गोष्ट पुन्हा पुन्हा करण्याची इच्छा निर्माण होते, हीच त्याची उस्फूर्तता. आता आपल्याला एक गोष्ट लक्षात आली असेल की या उस्फूर्ततेमागे ज्ञान आणि विचार नसतात, तर केवळ अनुभवातून संप्रेरित होणारा हा संदेश असतो. लहानांपासून मोठ्यांपर्यंत सर्वांमध्येच ही उस्फूर्तता जागी असते आणि तीच एक आपल्या जगण्याची ऊर्मी असते. हीउर्मी नसेल तर पूर्ण जीवनच नीरस होऊन जाईल. असो. तर लहान मुलांच्या बाल विश्वात उत्स्फूर्तता मोठी कामगिरी बजावत असते. शिवाय या उस्फूर्ततेला कल्पनाशक्तीची जोड मिळाली की त्या क्षणांतून काही सृजन फलित होण्यासाठी आवश्यक ती सकस जमीन बनते. म्हणूनच लहानग्यांना शाळेत शिकवताना ‘प्रयोगातून विज्ञान’ किंवा तत्सम खेळांमधून विज्ञानाची मूलतत्वे समजावण्याची योजना असते. कल्पनाविश्वात रमणे हा या लहान मुलांचा स्थायीभाव असतो. म्हणूनच गोष्टीची पुस्तकं, खेळ, कोडी, रहस्यकथा वगैरे गोष्टी लहान मुलांना जवळच्या वाटतात.

आता पण बालचित्रकलेकडे वळू. मुलं चित्र काढतात म्हणजे काय करतात? त्यांच्यासाठी चित्र ही केवळ एक विज्युअल स्क्रिप्ट किंवा दृश्य लिपी असते. एखादी गोष्ट त्यांच्या मनात जशी उमटली असेल ती गोष्ट ही मुलं चित्रातून काढतात. मुले चित्रांकडे चित्र म्हणून बघतच नाहीत. आपणच त्यांना चित्र म्हणतो. त्यांच्यासाठी ते केवळ एक दृश्यांकन असते, तो एक खेळ असतो. व्यक्त होण्याचा निखळ आनंद मुलं यावेळी घेत असतात. अचूकतेचं कुठलंच बंधन किंवा दडपण त्यांच्यावर नसतं. त्यांच्या कल्पनाशक्तीला ते वाट मोकळी करून देत असतात. म्हणूनच मुलं भिंतीवर खडूने रंगवतात. पाटीवर पेन्सिलने रेखाटतात. पाटीवर काळ्या पृष्ठभागावर आपण पांढऱ्या रेषा रेखाटताना ते चित्र निगेटिव्हसारखे दिसते याचं त्यांना भान नसतं. शिवाय त्यांना यामुळे काहीच फरक पडत नाही. आता आपण विचार करू या की या चित्रांमध्ये असं काय दडलंय जे मोठ्या चित्रकारांना आकर्षित करतं?

निरागसता- लहान मुलांची बुद्धी ही कुशाग्र असते. त्यामुळे त्यांचं निरीक्षण चांगलं असतं. त्याचबरोबर त्यांचं मन हे अतिशय संवेदनशील असतं. त्यांच्यामध्ये एक बालसुलभ निरागसता असते. त्यामुळे कल्पनेतलं जग पृष्ठभागावर उतरवायला त्यांना वेगळीच मजा येत असते. भिंत खराब होईल किंवा भिंत ही चित्र काढायची जागा नव्हे, चित्रं कागदावर काढावीत वगैरे कुठलाच विधिनिषेध त्यांच्या या मुक्तछंदात अडथळा आणत नाही. रंगपेटीतला एखादा रंग संपला तर चेहऱ्याला हिरवा रंग देण्यासाठी त्यांचे मन जराही बिचकत नाही. हे कसं जमतं बुवा त्यांना? कारण त्यांच्या कल्पनेच्या विश्वात ज्ञानाने किंवा शास्त्राने अजूनपर्यंत हस्तक्षेप केलेला नसतो. ज्या क्षणी वास्तवता, रिवाज, शास्त्र यांचा अधिक परिचय घडतो त्या वेळी त्यांच्या या बालकल्पना संपुष्टात येतात. मग तीच मुलं तार्किक दृष्टीने विचार करायला लागतात. मग एखादं चित्र प्रत्यक्षात जसं दिसतं तसं काढता आलं नाही की त्यांची चिडचिड व्हायला लागते. कारण हा एक बौद्धिक, मानसिक, भावनिक स्थित्यंतराचा काळ असतो. माझ्या मुलाच्या बाबतीत हे मी अगदी जवळून पाहिलय. साधारण पाचव्या-सहाव्या वर्षी काढलेली चित्र आणि दहाव्या-बाराव्या वर्षी काढलेले चित्र यामध्ये मोठा बदल काय असेल तर तो म्हणजे वास्तवाचं भान. हळूहळू मुक्त कल्पनांचं जग मावळू लागतं आणि प्रत्यक्ष दिसणाऱ्या गोष्टीच अधिक खऱ्या आहेत ही जाणीव दृढ व्हायला लागते. मग तौलनिक निरीक्षणाकडे मन वळतं. गाडीचं चित्र काढायचं असेल तर चाक नीट गोल यायला हवं, गाडी, माणूस, रस्ता यांचं परस्पर प्रमाण नीट यायला हवं याचा प्रयत्न डोकावू लागतो. अगदी लहान म्हणजे पाचव्या सहाव्या वयाच्या मुलाने काढलेली गाडी, घर, माणूस या गोष्टी अगदी मोजकेपणाने रेखांकित होतात. माणूस म्हणजे एक उभी काडी, गोल डोकं, दोन उभ्या काड्या म्हणजे पाय असं अगदी माफक, मोजकं आणि मोकळं रेखांकन असतं ते. वास्तववादी चित्रापेक्षा या रेखाटनात एक सच्चेपणा असतो. चित्र वास्तवदर्शी नसलं तरी ते ‘खरं खरं’ असतं. “जगातल्या गोष्टी जशा आहेत त्यापेक्षा आपण त्या कशा पाहतो यालाच महत्त्व आहे” हे एक तत्त्वज्ञानच नव्हे काय? याचा अर्थ हे तत्त्वज्ञान ही बालमनं जगत असतात. व्यावहारिक दृष्ट्या ही मुलं अजाण असतात परंतु कल्पकतेच्या विश्वात अनुभवी कलाकारापेक्षाही काकणभर जास्तच कल्पक असतात. परंतु त्यांना याची कल्पना नसते. आपण काही विशेष करतो आहोत आणि त्यामुळे आपण एक विशेष व्यक्ती आहोत असा फालतू समज त्यांच्या गावीही नसतो. म्हणूनच ही बालमनं एखाद्या कोवळ्या कळीसारखी असतात.

आता मुद्दा असा की मातब्बर चित्रकारांना या बाल चित्रांची ओढ का लागावी? हा मुद्दा समजून घेण्यासाठी एक गोष्ट आधी समजून घ्यावी लागेल ती अशी की मनुष्याला एकदा एका गोष्टीचे ज्ञान झालं की ते कायमचं आपल्या मेंदूत टिकून राहतं. काही वेळेला आपण महत्त्वाची नसलेली गोष्ट विसरतोदेखील. बँकेत आपणच भरलेले पैसे आपण काढून घेऊ शकतो. पण एकदा मिळालेलं ज्ञान आपल्याला मेंदूतून बाहेर काढता येत नाही. आता हेच ज्ञान काही वेळेस मुक्त कल्पनाविलासाच्या मार्गात अडसर ठरू शकतं. उदाहरणार्थ चित्रकाराला प्रमाणबद्धता, पर्स्पेक्टिव्ह किंवा यथादर्शन, रंगसंगती यांचं शास्त्रोक्त ज्ञान कला शिक्षणाच्या द्वारे मिळालेलं असतं. आता हे सगळं विसरून चित्र काढा असं म्हटलं तर ते जमेल का? कदाचित खूप प्रयत्नांनी जमेलही. पण त्यात लहान मुलांच्या चित्रांसारखी सहजता, स्वाभाविकता येईल का? तुम्ही म्हणाल, मग शिकलेल्या ज्ञानाचा काय उपयोग? याचं उत्तर असं, म्हणतात ना की “लर्न दि टेक्निक, मास्टर दि टेक्निक अँड फरगेट दि टेक्निक”. म्हणजे “तंत्र शिका, त्यावर प्रभुत्व मिळवा आणि ते विसरून जा”. तुम्ही म्हणाल जर शिकायचं, तर विसरायचं कशासाठी? याचं कारण असं की तंत्र, शास्त्र या गोष्टी शिकल्यानंतर त्या सततच्या सरावानंतर आपल्या अंतर्मनात दृढ होतात. मग त्या गोष्टी काम करताना सहजपणाने अमलात येतात. आपण जेव्हा कल्पनाशक्तीने काम करतो तेव्हा मनाची अवस्था शून्यात जावी लागते. मनाचं ते रितेपण तुमच्यातल्या सजनाला मोकळी वाट करून देतं. कारण हा एक “युरेका” क्षण असतो. तो गवसला म्हणेपर्यंत निसटतो. इतका तो सूक्ष्म आणि नाजूक असतो. कवीला कविता सुचते तेव्हा तो शेजारी व्याकरणाची पुस्तके घेऊन बसत नाही. कवितेच्या त्या ओळी अलगद कागदावर उतरतात.

आता तुम्हाला आपल्या मूळ विषयाशी याचा काय संबंध आहे हे लक्षात आलं असेल. लहान मुलांकडून होणारं सृजन हे स्वाभाविक असतं. आपण हे काय करतोय याची त्यांना खबरही नसते. कलानिर्मिती घडत असताना आपणही मनाने लहान मुलांसारखं व्हावं असं वाटतं. कर्तेपणाची जाणीव विसरून केवळ साक्षीभावाने घडत असलेल्या क्रियेचं सूक्ष्म निरीक्षण करणं हे जितकं लहानांसाठी स्वाभाविक असतं तितकंच ते मोठ्यांसाठी कठीण असतं. म्हणूनच तर याला ‘योग’ किंवा ‘सहजयोग’ म्हणावं लागेल. हे जर साधलं तर कोणतीही कला हा साधनेचा भाग बनेल आणि तुमच्याही नकळत काही अचंबित करणाऱ्या गोष्टी तुमच्या माध्यमातून घडू लागतील. मुळात ‘मी’ आणि ‘माझे’पण ह्या गोष्टी सहजयोगातल्या अडथळा आहेत. या जर बाजूला सारता आल्या तर मग केवळ आनंदच उरतो. मग तो कॅनव्हास, रंग, ब्रश, आकार आणि आपण एकच होतो. अशा तंद्रीतच काही विशेष घडण्याची शक्यता असते. पुन्हा एकदा पिकासोच्या विधानाचा अर्थ लक्षात घेताना आपल्याला असे जाणवेल की पिकासोने आपल्यातलं लहान मूल जागं ठेवलं होतं आणि तो अखंडपणे आकारांच्या चिंतनात बुडलेला असे. अशा बालवृत्तीचा मोठा फायदा आहे. म्हणून तर तुकोबा म्हणतात,

लहानपण दे गा देवा | मुंगी साखरेचा रवा |

ऐरावत रत्न थोर | त्यासी अंकुशाचा मार |

जया अंगी मोठेपण | तया यातना कठीण |

तुका म्हणे बरवे जाणं | व्हावे लहानाहून लहान |

महापुरे झाडे जाती | तेथे लव्हाळे वाचती |


©श्रीराम हसबनीस

१३ एप्रिल २०२१ (गुढी पाडवा)