रसिकत्वाचे बरवेपण

 

रसिकत्वाचे बरवेपण

चित्र:श्रीराम हसबनीस

एखादा उत्तम कारागीर असेल तर आपण म्हणतो, “काय छान हात आहे याचा!” हेच उदगाऱ् एखाद्या कसलेल्या वादकालाही लागू होतात. एखाद्या उत्तम वक्त्यासाठी आपण म्हणतो, “काय वाणी आहे यांची!” किंवा उत्तम गायक असेल तर आपण म्हणतो, “काय गळा आहे. वा!”. एखाद्या उत्तम फोटोग्राफरच्या कौशल्याला दाद देताना आपण म्हणतो, “वा! काय नजर आहे याची.” म्हणजेच असं की त्याच नेहमीच्या गोष्टी फोटोग्राफरच्या लेन्समधून किंवा फ्रेम मधून आपण बघतो तेव्हा आपल्याला एक वेगळा अनुभव देऊन जातात. म्हणूनच आपण त्याच्या नजरेला दाद देतो. उत्तम फोटो टिपणं यामध्ये तांत्रिक कौशल्य तर असतंच, पण त्याहीपेक्षा दाद ही त्याच्या “बघण्याला” दिलेली असते. आता ही नजर त्याला कशी मिळते? एखाद्या चित्रकाराला चित्र कसं काय आधीच दिसतं? ही निसर्गदत्त देणगी म्हणावी की निरंतर ध्यासाची फलश्रुती? खरंतर ही दोन्हीची सांगड असते, कारण आडात नसेल तर पोहऱ्यात कुठून येणार? मुळातच असलेल्या निसर्गदत्त देणगीला योग्य खतपाणी घालून हा कलांकुर वाढवला जातो. मग एका टप्प्यावर त्याचा मोठा वृक्ष होतो. या कलावृक्षाच्या सावलीत कितीतरी रसिकांना विश्रांती मिळते. स्वतःच्या त्याच त्या आयुष्यापासून थोडं बाजूला जाऊन दोन क्षण कुठेतरी मन रमवण्यासाठी या वृक्षाचा उपयोग होतो. असो. हे झालं कलाकाराच्या प्रवासाबद्दल. आपल्याला विचार करायचा आहे तो रसिकत्वाचा. आणि त्यासाठीच वर ज्या प्रक्रियेचा उल्लेख केला आहे, त्याचा आधार घेणं आवश्यक आहे.

रसिकतेचा चष्मा
जन्मापासून लाभलेल्या डोळ्यांनी आपण सर्व सृष्टीविलास बघतो, अनुभवतो. चर्मचक्षूंनी तर अबालवृद्ध सर्वजणच पाहत असतात. पण हळूहळू माणसाला ज्ञानदृष्टी लाभते. दृश्य, भावना आणि विचार अशा वेगवेगळ्या स्तरांवर वेगवेगळ्या संदर्भाने आपण सर्वत्र पाहू लागतो. “ही माझी आई” ही ओळख तर बालकाला जन्मानंतर काही घटकेतच जाणवू लागते. मग आईपण, तिचं वात्सल्य याचा अनुभव घेत माणूस त्या आईचे छत्र असेपर्यंत अनुभवतो. मग एखादा कवी सहजपणानं आपल्या शब्दधनातून आईबद्दलच्या भावना कवितेतून व्यक्त करतो. प्रत्येक वाचक ही कविता वाचत असताना नकळतपणे स्वतःच्या आई-अनुभवाची जोडला जातो आणि मग त्याच्या तोंडून दाद येते. याचा अर्थ असा की समान अनुभवांचा पूल या रसिकपणाला जन्म देतो. हे जरी खरं असलं तरी प्रत्येक वेळी आपल्याला पूर्वानुभवाची जरूर लागतेच असे नाही. काही वेळेला एखादा नवीन अनुभव आपल्यासमोर आश्चर्यकारकपणे प्रगटतो. एखादी कथा किंवा कादंबरी वाचता वाचता वाचक त्या वातावरणाचा भागच बनून जातो. कधी कधी पुढे घडणार्‍या घटनांची चाहूल लागते. मग वाचनानुभव अधिक गहिरा होतो. मग काही वेळेस अपेक्षापूर्तीचा क्षण समोर येतो, तर कधी कधी अनपेक्षितपणे काहीतरी निराळच घडतं आणि एक वेगळाच अनुभव पदरात पडतो. चित्रपटनिर्मितीतही थोड्याफार फरकानं अशाच प्रकारे प्रेक्षकांचा विचार केलेला दिसतो. मग बॉक्स ऑफिस हिट करणाऱ्या बहुतांश चित्रपटांत लोकांना भावणाऱ्या सर्व जिनसांची योजना केलेली असते. त्यातली गाणी, नृत्य, कलाकारांचा अभिनय वगैरे. परंतु काही चित्रपट हे फार सावकाशपणे पहावे लागतात, समजून घ्यावे लागतात, अनुभवावे लागतात. असे चित्रपट क्वचितच सर्वतोमुखी असतात कारण अशा निर्मितीचा आनंद घेणारा आस्वादक हा देखील तितकाच संवेदनशील असावा लागतो. तुलनेने समाजामध्ये अशा संवेदनशील व्यक्ती कमी असतात.

बघणं, समजणं आणि उमगणं
सामान्यतः बघणं आणि त्याबद्दल समजणं ही अगदी प्राथमिक पायरी प्रत्येकजण अगदी सहजतेने ओलांडतो. त्यामुळे दृश्य आणि त्याचा अर्थ या दोन्ही गोष्टी क्षणाचाही विलंब न लागता सहजपणाने घडतात. या गोष्टींचा सराव अगदी तान्ह्या वयापासून झालेला असतो. मेंदूची क्रियादेखील दृश्याचा अर्थ लावण्यासाठी सरावलेली असते. मग अशावेळी एखादं न समजणारं दृश्य दिसलं की मनाचा गोंधळ उडतो. मग ती व्यक्ती त्या दृष्यासमोर अवघडल्यासारखं फील करू लागते आणि काही कळायच्या आत त्या दृश्यापासून दूर जाण्याचा प्रयत्न करते. कलेच्या प्रांतात मुशाफिरी करणारा कलाकार हा सतत काही ना काही नवं शोधण्याच्या प्रयत्नात असतो. त्यातूनच बर्‍याचदा नवनवीन कल्पना आणि कलाविष्कार जन्माला येतात. आता या नवोन्मेषाला सामोरं जाण्यासाठी कलारसिकांचीही तितकीच प्रगती होणं गरजेचं असतं. अन्यथा कलाकृती आणि रसिक यांच्यामधला हा आस्वादनाचा संवाद प्रस्थापित होऊ शकत नाही. मग यासाठी काय करावे लागेल? कलारसिकांना ‘बघणं’, ‘समजणं’ या पलीकडे एक पायरी पुढे जाऊन कलाकृती उमगून घ्यायचा व्यासंग जोपासला लागेल. काहीना असं वाटेल, समजून काय आणि उमगून काय दोन्ही सारखंच. पण मला वाटतं समजण्याची प्रक्रिया मुख्यतः बुद्धी पार पाडते आणि उमगण्याच्या बाबतीत ज्याच्या त्याच्या अनुभवानुसार अंतरंगात जो एक संकेत ठसला जातो, त्याला उमगणं म्हणावं. आता हे थोडं सोपं करून पाहू. दोन व्यक्ती संभाषण करत असतील तेव्हा दोघेही एकमेकांचं बोलणं लक्ष देऊन ऐकत असतात आणि मग एकमेकाला प्रत्युत्तर देत असतात. थोड्या वेळाने एकजण दुसऱ्याला म्हणतो, “कळलं का मला काय म्हणायचय ते?” याचा अर्थ असा की जे काही मी बोललो त्यातला मथितार्थ हा त्या वाक्याच्या रूढ अर्थाच्या पलीकडे आहे आणि हा मतितार्थ आपण संकेताने स्वीकारतो. यालाच आपण उमगणं म्हणूया. यालाच आपण सध्याच्या भाषेत "रीडिंग बिटविन दि लाईन्स" असं म्हणतो. आता हे कलेच्या बाबतीत कसं लागू आहे? तर कलेचं दृश्यरूप हे ‘बघणं’ आणि ‘समजणं’ या पातळीवर असेल तर ‘या कलाकृतीमधून कोणता भाव प्रेरित होतोय हे अनुभवणं! हेच झालं उमगणं. आता याचं एक उदाहरण पाहू. आपण सर्वांनीच लहानपणापासून आपल्या अवतीभवती बऱ्याचदा गांधीजींचे अनेक पुतळे पाहिले असतील. हे पुतळे अनेक वेगवेगळ्या शिल्पकारांनी घडविलेले असतात. आता मला सांगा की अगदी कळत्या वयाच्या म्हणजे सात-आठ वर्षाच्या मुलालाही कळतं, की हे गांधीजी आहेत. हे झालं बघणं आणि समजणं. याखेरीज या कलाकाराने गांधीजींकडे कसे पाहिले आहे, या शिल्पा तून काय भाव व्यक्त होतोय हे शोधणं म्हणजे उमगणं. दहापैकी नऊ लोकांना याची गरजच वाटत नाही. हे गांधीजी आहेत एवढं कळलं की आपल्याला पुरेसं असतं. पण या शिल्पकाराने हे शिल्प घडवताना गांधीजींची पोज कुठली निवडली आहे? चेहरा हसरा आहे की शांत? गांधींच्या कमरेला एक घड्याळ असे आणि हा तपशील येथे दिसतो का? पायातल्या वहाणा कशा आहेत? एकूण शरीरयष्टी कशी साकारली आहे? वगैरे गोष्टी उत्सुकतेतून, निरीक्षणातून प्रत्ययाला येतात. सामान्यतः या उमगण्याच्या पायरीवर क्वचितच कोणी असतो. उमगणं अधिक स्पष्ट होण्यासाठी आपण अमूर्त प्रकारातल्या चित्रांचा उदाहरण घेऊ. अमूर्त चित्र पाहताना कलारसिक बघण्याच्या पायरीवरून समजण्याच्या पायरीवर जाऊ पाहतो पण मग प्रश्नांना उत्तर नाही मिळालं की तिथून काढता पाय घेतो. मग तुम्ही म्हणाल की, ‘समजलंच नाही तर उमगणार कसं?’ इथेच एक मेख दडलेली आहे. एक भाषा आहे ज्ञानाची आणि दुसरी भाषा आहे संवेदनांची. ज्ञानाच्या पातळीवर जरी उत्तर नाही मिळालं तरी बघितलेल्या कलाकृतीचा अंतःकरणावर काय परिणाम झाला? हे आपण पाहायला हवं. मग एखाद्या चित्रात शांतता जाणवेल तर एखादं चित्र जोशपूर्ण जाणवेल. एखादं चित्र रंगीबेरंगी असेल तर एखादं अगदी मोजक्याच रंगात रंगवलेलं, पण खूप काही सांगून जाणारं असेल. आता ‘खूप काही सांगून जाणारं’ याचा अर्थ त्या चित्रावर निबंध लिहिता येईल असं नव्हे. त्या कलाकृतीत दडलेले अनेक पैलू आपल्याला त्या कलाकृती गुंगवून टाकतात. यातही उमगणं प्रत्येकाचं वेगळं असतं. कारण कुठल्याही गोष्टीचे पडसाद प्रत्येक व्यक्तीवर वेगवेगळे उमटतात. रंगभान हे प्रत्येकासाठी वेगळं असतं. कोणाला ताजे टवटवीत रंग आवडतात तर कोणाला करडे, गडद रंग आवडतात. आजकाल तर एखाद्या व्यक्तीच्या पेहरावावरून त्याचा डिझाईन सेन्स आजमावता येतो. असो. थोडक्यात काय तर व्यक्तीनुरूप अभिव्यक्तीचा प्रतिसाद वेगवेगळा असतो पण दाद देण्याची घाई न करता शांतपणे तो भाव आतमध्ये उतरू देणं गरजेचं असतं.

योग आणि योगायोग
एखादी गोष्ट न ठरवता जमून आली, घडून आली की आपण त्याला योगायोग म्हणतो किंवा एखाद्या घटनेच्या विशिष्ट कालमानाला आपण योग म्हणतो. उदाहरणार्थ अमुक एखाद्या व्यक्तीला भेटण्याचा योग जुळून आला किंवा आज काही त्याचा योग नव्हता वगैरे. पण इथे मात्र आपल्याला योग याचा वेगळा अर्थ अपेक्षित आहे. तो काय? तर “समत्वं योग उच्यते|” अशी आपल्याकडे योगाची व्याख्या केलेली आहे. आता “समत्व” हे अध्यात्मिक दृष्ट्या वेगळं अपेक्षित असलं तरी ‘एका विशिष्ट दर्शनस्थितीला पोहोचण्यासाठी जी साधना केली जाते त्याला योग असं म्हणतात’ ही व्याख्या आपल्या विषयाला अधिक जवळची आहे. अर्थातच ही दर्शनस्थिती येण्यासाठी साधनेला पर्याय नाही. आता ही साधना कलाकार करतच असतो, त्याचप्रमाणे कलेचा आस्वाद घेण्यासाठी रसिकांचीही साधना घडणे अपेक्षित आहे. तरच त्या कलाकाराच्या मूलभूत कल्पकतेपर्यंत किंवा कलाविचारांपर्यंत रसिकाला पोहोचता येऊ शकते. इथं शास्त्रीय संगीताच्या आस्वादनाचा संदर्भ देणे मला उचित वाटते. गाडीतून ड्राइव्ह करताना बासरी किंवा सतार ऐकायला आवडणारेही रसिक असतात. परंतु पुढे जाऊन अमुक एखादा राग ओळखता येणे किंवा त्या कलाकाराच्या कल्पक आवर्तनक्रियेचा निखळ आनंद घेता यावा यासाठी संगीत अधिक सजगपणाने आणि थोडीफार चिकित्सक वृत्ती बाळगून ऐकायची साधना अनेक वर्षे घडावी लागते. मगच असा रसिक उत्तम कानसेन बनू शकतो. मग शेकडो लोकांच्या टाळ्यांपेक्षा अशा एखाद्या दर्दी रसिकांची दाद ही कलाकाराला सुखावून जाते. याचं कारण 'कलाकाराला नेमकं काय म्हणायचय?' हे त्या दर्दी श्रोत्याला नेमकं कळत असतं. दृश्यकलेच्या बाबतीतही ही नजर तयार होण्यासाठी दीर्घ अवधी लागतो. नुसती मोकळ्या भिंतीची जागा भरून काढली अशा माफक अपेक्षेने कलेच्या अंतरंगात शिरता येणे कठीण आहे. त्यासाठी भरपूर कलाकारांच्या भरपूर कलाकृती बारकाईने, चिकित्सक वृत्तीने पहाव्या लागतात, न्याहाळाव्या लागतात, उमगून घ्याव्या लागतात आणि मगच असा कलारसिक त्या कलाकृतीच्या अंतरंगात उतरू शकतो. अर्थातच एखाद्या कलाकृतीला आपल्या आतमध्ये उतरू देण्यासाठी आपलं व्यक्तिमत्त्वही तेवढं सजग, संवेदनशील असणं गरजेचं आहे. “नाही कळलं आपल्याला कलेबिलेतलं तर काय बिघडलं?” असा विचार करणारेही लोक आहेतच की. म्हणूनच तर कोट्यावधी लोकांमध्ये एखादाच योगी असतो. तुलनेनं इतके संवेदनशील लोक समाजात कमी असतात. पण ज्यांना यातला आनंद घेता आला त्यांच्या जीवनात एक वेगळाच बहर येतो हे नक्की. बालकवींचा निसर्ग सहजपणे आपल्यात मिसळतो, मात्र खानोलकर किंवा ग्रेस यांसारखे कवी हे आत उतरून उमगून घ्यावे लागतात. प्रत्येक ओळीची फोड करून सांगण्यात तासभर घालवला तर त्या मोजक्या ओळींमधलं मूळ सौंदर्य आटून जाईल. म्हणूनच बघणार्‍याला बघू द्यावं, वाचणाऱ्याला वाचू द्यावं, ऐकणार्‍याला ऐकू द्यावं. काय निवडायचं, काय वेचायचं हे ज्याचं त्यानं ठरवावं. अस्तमानाच्या सूर्यास्ताची झलक पाहण्याची ओढ लागली की मन हलकेच खुणावतं. डोळे आकाशात स्थिरावतात. तो केशरी आसमंत अंगावरून सांडत जातो आणि ती उब चंद्र-चांदण्याची सोबत मिळेपर्यंत पुरते. मग प्रत्येक दृश्य, प्रत्येक ध्वनी, प्रत्येक स्पर्श काही नवं सांगू पाहतो आणि आपण अलगद त्या योग्याच्या मृगाजिनावर विसावतो, नवेपणा आकंठ प्राशन करण्यासाठी!

©श्रीराम हसबनीस
२ एप्रिल २०२१ ( रंगपंचमी )