दृश्यकलानिर्मिती

 

चित्र: श्रीराम हसबनीस

दृश्यकलानिर्मिती

सामान्यपणे सर्वांनाच चित्रकार, कवी, लेखक, अभिनेता, संगीतकार अशा विविध प्रांतात काम करणाऱ्या लोकांच्या कामाबद्दल, जीवनाबद्दल, निर्मितीप्रक्रियेबद्दल उत्सुकता असते. “कसं काय बुवा यांना एवढं छान चित्र काढायला जमतं!” किंवा “अमुक एखादा काय सुंदर गातो. खरंच या लोकांना देवाची देणगीच असते!” असे उदगाऱ् आपण अनेकदा ऐकतो. इतकच नव्हे तर उत्तम कलाकाराला रसिक लोक अगदी परमेश्वरासमान मानू लागतात. असो. प्रस्तुत विषयात आपण दृश्यकलेतील निर्मितीचा थोडाफार अंदाज बांधायचा प्रयत्न करणार आहोत. सृष्टीमधील निर्मिती म्हणजे जीवसृष्टी. पृथ्वीवरील वनस्पती, धातु वगैरे गोष्टी कशा निर्माण होतात याची शास्त्रीय कारणं आपल्याला त्या त्या शास्त्रात पहायला मिळतात. इथे आपण कलानिर्मितीच्या प्रक्रियेबद्दल जाणून घ्यायचा प्रयत्न करूया. समस्त जीवसृष्टीत अत्यंत बुद्धिमान असा मनुष्यप्राणी सदैव काहीतरी शोधण्यात मग्न असतो. भले प्रत्येक व्यक्तीचा शोध निराळा असेल परंतु शोध हा सुरूच असतो. शास्त्रज्ञ असेल तर तो कुठल्याशा सिद्धांताच्या मुळाशी जाऊन विचार करत असेल किंवा कवीमनाचा मनुष्य या सृष्टीतील गोष्टींना स्वतःच्या कल्पकतेची झालर लावून मनुष्याच्या जाणिवांच्या मुळाशी जाण्याचा प्रयत्न करत असेल. एखादा गायक वादक असेल तर तो नाद लहरींच्या गाभाऱ्यात लीन होऊन स्वरमय बनण्याचा प्रयत्न करत असेल. हे सगळं करून माणसाला काय मिळतं? या प्रश्नाचं उत्तर शोधायचं झाल्यास “स्वानंद” या एकाच शब्दात उत्तर सापडेल. एखाद्या गोष्टीच्या सततच्या चिंतनातून एखादी जरी कल्पना स्फुरली तरी त्यातून मिळणारा आनंद हा त्या क्षणी जगातील इतर कोणत्याही आनंदापेक्षा श्रेष्ठ वाटतो. शिवाय हा आनंद इतरांना वाटत आला तर तो द्विगुणितच नव्हे तर शतकगुणितही होतो. “आनंदाचे आवरू मांडू जगी|” हा ज्ञानेश्वरांचा भाव किती महानतेचा द्योतक आहे हे लक्षात येईल. असो आपण मुख्य विषयाकडे वळूया. प्रस्तुत चिंतनात दृश्यकलेतील निर्मितीबद्दल पाहू. कोणत्याही निर्मितीप्रक्रियेत प्रेरणा, साधन आणि कर्ता अशा तीन गोष्टी अंतर्भूत असतात. यांचा आपण टप्प्याटप्प्याने विचार करू.

प्रेरणा
कोणत्याही निर्मितीमागे प्रेरणा असते. मग ती एखाद्या ध्येयाने प्रेरित असेल किंवा स्वतःला व्यक्त करण्याची असेल. अंत:करणातून एखादी गोष्ट करावीशी वाटल्याशिवाय त्या गोष्टीला ‘जोर’ येत नाही. म्हणून आजकाल बरेच मोटिवेशन स्पीकर्स ‘आपण रोजच्या धकाधकीच्या जीवनात प्रेरणेच्या द्वारे सकारात्मकता आणि उत्साह कसा आणू शकतो’ हे सांगत असतात. चित्र असो वा शिल्प, आतून व्यक्त होण्याच्या तीव्र भावनेतूनच कलाकार सक्रीय होतो. अगदी निसर्गचित्राचं उदाहरण घ्यायचं झालं तर ‘अमुक एखाद्या स्पॉटवर मला चित्र काढायची तीव्र इच्छा होते म्हणजे काय होतं?’ ‘समोरच्या दृष्यात अशी कोणती गोष्ट मला अधिक भावली ज्यामुळे मला चित्र काढायची उर्मी आली?’ याचे उत्तर शोधून मग त्यानुसार तो चित्रकार चित्र काढू लागतो. हाच नियम व्यक्तिचित्रालाही लागू होतो. व्यक्तीच्या बाह्य शरीराकृतीचं निर्दोष चित्रांकन एवढाच व्यक्तिचित्रांचा मर्यादित हेतू नसतो, तर त्या व्यक्तीचे व्यक्तिमत्त्व मोजक्या रंग रेषांतून कसं साकारता येईल यावर त्या कलाकाराचं कौशल्य आजमावलं जातं. इथं छायाचित्र आणि चित्र यामध्ये एक मुख्य फरक स्पष्ट करावासा वाटतो. समोरच्या दृष्यातील हवा तेवढाच भाग निवडण्याचे स्वातंत्र्य फोटोग्राफरच्या तुलनेनं चित्रकाराला अधिक मिळते. मात्र काही वेळेस असं एखादं सुंदर टेक्सचर मनाला भुरळ पाडतं की त्याचा फोटोच काढावासा वाटतो. चित्रातून हा परिणाम मिळवणं कठीण असतं. काही वेळेस अशक्यही असतं. चित्रांबरोबरच शिल्पकलेतही अनेक दैदीप्यमान कलाकृती आपल्याला पहायला मिळतात. मायकेलांजेलो, रॉडीन, रोदँ अशा महान चित्रकारांनी शिल्पकलेचा आदर्श वस्तुपाठच जगासमोर ठेवला. मायकेलांजेलो याने राजाच्या आदेशावरून शिल्प आणि चित्रनिर्मिती केली. तरीदेखील ते काम करताना त्याची अंतःप्रेरणा इतकी तीव्र होती की जणू तो त्या आदेशाची वाटच बघत होता. एकदाचं काम उरकून टाकावं असा पुसट विचारही त्याच्या मनाला शिवला नाही कारण त्याचं शिल्पकलेवर प्रचंड प्रेम होतं. आधुनिक युगात हेनरी मूर या शिल्पकाराने शिल्पकलेचे आयाम बदलले. अनावश्यक तपशील वगळून शिल्पातील मुख्य भावाला केंद्रस्थानी ठेवून त्याने आपली कलानिर्मिती केली. आपल्याकडे भारतात प्राचीन शिल्पकला अत्यंत प्रगत होती. शिव, विष्णू, गणेश, देवी, नटेश्वर अशा अनेक हिंदू देव देवतांची अप्रतीम शिल्पे आपल्याकडे आढळतात. खजुराहो इथली शिल्पं तर जगप्रसिद्ध आहेत. प्राचीन काळाचा विचार करता मिथुनशिल्पे मंदिराचा भाग का असावीत किंवा यामागील हेतूचा विचार करता “तद्रूपता असेल तर जीवनातील प्रत्येक क्षण हा तुम्हाला उन्नत अवस्थेला नेवू शकतो” असाही संकेत त्यातून देण्याचा हेतू असावा. शिवाय परमेश्वर प्राप्तीच्या मार्गात सौंदर्यतत्वाचा अडथळा कधीच होत नाही असाही विचार कदाचित त्यामागे असावा. असो. मौर्य काळात पाषाणात घडवलेल्या बौद्ध मूर्ती, यक्षिणींची शिल्पे केवळ अप्रतीम आहेत. तांत्रिक अचूकतेच्या पलीकडे आध्यात्मिक चिरशांतीचा अनुभव देणारी ही शिल्पे आपल्या भारतीय परंपरेचा आरसाच आहेत. बौद्ध विचारांचा अधिकाधिक प्रसार व्हावा आणि समग्र तत्वज्ञान केवळ शिल्पातून प्रतिबिंबित व्हावं हीच एक प्रेरणा या कलानिर्मितीमागे होती असे दिसून येते.

अमूर्त चित्रपद्धतीमागील प्रेरणा काय असेल? असा प्रश्न बऱ्याच जणांना पडण्याचा संभव आहे. कारण हा चित्रकार आपल्या आजूबाजूला दिसणाऱ्या ओळखीच्या कोणत्याच वस्तू चित्रात वापरत नाही. परंतु आपल्या आजूबाजूला दिसणारे रंग, आकार यांचा तिथे मुक्त आविष्कार बघायला मिळतो. प्रत्येक चित्रकाराची कलाप्रेरणा वेगवेगळी असू शकेल. माझ्या व्यक्तिगत अनुभवानुसार कोरा कॅनव्हास किंवा कागद हाच पहिला प्रेरणास्त्रोत असल्याचं मला जाणवतं. मोकळा पांढरा पृष्ठभाग पाहताच काही मिनिटात काही प्राथमिक चित्र टप्प्यांचा सुगावा लागतो आणि मग रंग-रेषा, अवकाश यांचा संवाद सुरू होतो. अत्यंत सावकाश गतीने अंदाज घेत एकेक टप्प्याने हा प्रवास सुरु राहतो. कधी कधी हा प्रवास अपेक्षेपेक्षा लवकर पूर्ण होतो तर कधी कधी एखाद्या टप्प्यावर येऊन थांबतो. मग पुढं पटकन सुचत नाही. मग थांबायचं. थोडावेळ जाऊ द्यायचा. मग कदाचित पुढच्या प्रवासाची दिशा मिळू शकते. ठराविक टप्प्यानंतर आता इथे थांबायला हवं असा आतून संकेत मिळतो. मग थांबायचं. काही वेळेस बऱ्याच दिवसांनी त्या चित्रात काही गोष्टी नव्याने जाणवायला लागतात. त्या गोष्टी एका टप्प्यावर पूर्ण झालेल्या चित्रात पूर्ण होणं शक्य नसतं. मग दुसरा कॅनव्हास सुरु होतो. थोडक्यात काय तर एक चित्रच दुसऱ्या चित्रासाठी प्रेरणा बनतं. कारण कल्पनांची ही शृंखला सतत काही ना काही सुचवत असतेच. हे झालं अमूर्त किंवा केवलाकारी चित्रांच्या बाबतीत. काही चित्र ही आशयमूलक असतात. त्यातून कलाकार मानवी जाणिवांच्या असंख्य पैलूंना मूर्त रूपात आणण्याचा प्रयत्न करतो. साधारणपणे पंधराव्या ते सतराव्या शतकात ख्रिस्त जीवनावरील धार्मिक प्रसंग, कथा, यांच्यावर आधारित चित्र काढली गेली. पुढे श्रीमंतांच्या विलासी जीवनाला शोभतील अशी व्यक्तीचित्र, प्रसंगचित्र काढली गेली. मात्र वॅन गॉग, पिकासो यांनी दीन, श्रमिक वर्गालाही चित्रांमध्ये स्थान दिलं आणि यामुळे ‘चित्र हे केवळ सुखवस्तू लोकांच्या मनोरंजनाचं साधन नसून मानवी जीवनाच्या असंख्य पैलूंचं मार्मिक दर्शन घडवणारी उत्स्फूर्त अभिव्यक्ती आहे’ हे सिद्ध झालं. विसाव्या शतकाच्या उंबरठ्यावर आधुनिक कलेची पहाट उगवली. मोडीग्लीआनी, वासिली कॅंडिन्स्की, सेझां, मार्क रॉथको, जॅक्सन पोलोक, पिकासो, मातीस, दाली अशा अनेक दिग्गज कलाकारांनी दृश्यकलेचा परीघ विस्तारण्यात मोलाची कामगिरी बजावली. बिंदू, रंग, रेषा, आकार, अवकाश या सगळ्यांकडे नव्याने पाहण्याची दृष्टी या चित्रकारांनी जगाला दिली. संगीत, काव्य, चित्र यांचा परस्पर संबंध आजमावण्याचा अत्यंत स्तुत्य प्रयोग पॉल क्ली या प्रतिभावंत चित्रकाराने केला. यातल्या अनेक कलाकारांच्या कलानिर्मितीमागे वेगवेगळ्या प्रेरणा दिसतात. कोणाची नजर सौंदर्याचा नव्याने शोध घेत असते तर कोणी समाजातल्या किंवा भोवतीच्या विविध गोष्टींना किंवा भावनांना आपल्या चित्रात जागा करून देतात. कलाकाराची कल्पनाशक्ती काही वेळेस इतकी तीव्र असते की एकाच वेळेस सुचलेल्या असंख्य कल्पनांमधून योग्य कल्पना निवडणं हे देखील त्याला कठीण होतं. यातूनच मग चित्रांची एक सिरीज तयार होते. एकच मुख्य विचारधारेतून प्रसवलेल्या अनेक कल्पना असे त्याचे वर्णन करता येईल. शास्त्रीय संगीतात ज्याप्रमाणे प्रत्येक आवर्तन हे एका ठोस रागविचाराच्या क्रमाक्रमाने उलगडत जाणाऱ्या स्वर कल्पना असतात तद्वतच चित्रांची एक सिरीज हीदेखील एकाच सौंदर्यविचाराच्या अनेक शक्यतांची आवर्तनं असतात असे म्हणता येईल. म्हणूनच गायतोंडे एके ठिकाणी म्हणतात “चित्र तर मनात सुरूच असतं. फक्त ते कॅनव्हासवर उतरवायचं की नाही हा निर्णय सर्वस्वी त्या कलाकाराने घ्यायचा असतो.” मग अशा कलाकाराला नित्य प्रेरणेचा वरदहस्त असल्यावर आयुष्यात ‘एकांत’ हा एकाकी न वाटता त्या एकांतातही त्याला साहचर्याचा आनंद मिळत राहतो.

कलासाधन
निर्मितीप्रक्रियेतला “कलासाधन” हाही एक महत्त्वाचा घटक. जसं मडकं बनवणं हा मूळ उद्देश आणि माती हे त्याचं साधन किंवा कच्चा माल आणि कुंभार हा त्याचा कर्ता. अश्मयुगामध्ये कोळसा, प्राण्यांच्या चरबीपासून बनवलेले रंग वापरले गेले. नंतरच्या प्रगत काळात तैलरंग, जलरंग, पेस्टल्स, चार्कॉल अशी साधने विकसित झाली. आताच्या आधुनिक युगात डिजिटल माध्यम, कॅमेरा अशी प्रगत साधनं कलाकारासाठी उपलब्ध आहेत. याही पलीकडे जाऊन तीनशे साठ अंशात एक त्रिमित अनुभव देणारा इन्स्टॉलेशन हाही कलाप्रकार कला जगतात आज रूढ झाला आहे. याचाच अर्थ कला माध्यमांच्या कक्षा खूपच रुंदावल्या आहेत. याचाच फायदा घेणं सर्वस्वी कलाकाराच्या मानसिकतेवर अवलंबून आहे. एखाद्या माध्यमावर प्रभुत्व आल्यानंतर त्या कलाकाराद्वारा ते इतकं सहज, प्रभावीपणे हाताळलं जातं की त्यायोगे कलाकृतीला एक निराळं चैतन्य मिळतं. पण त्याबरोबरच कल्पकताही हवी. नाविन्यही हवं. मगच काहीतरी नवीन आशय गवसण्याची शक्यता निर्माण होते. दृश्य कलानिर्मितीत जे आज विविध प्रयोग होताना दिसतात त्यामध्ये प्रकाश हाही अतिशय महत्त्वाचा घटक वापरला जातो आहे. कोणताही दृश्य अनुभव मिळण्यासाठी प्रकाशाची गरज असते. एखादं चित्र दिवसा वेगळं दिसतं आणि रात्रीच्या मंद प्रकाशात वेगळं दिसतं. एक पूर्णपणे निराळा चित्रानुभव रात्रीच्या मंद प्रकाशात मिळू शकतो. कलादालनामधील अवकाश, प्रकाशव्यवस्था या गोष्टीदेखील कलास्वादासाठी अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. त्यातही इन्स्टॉलेशन सारखा कलाप्रकार असेल तर दालनातील प्रकाश व भवताल यांची महत्त्वाची भूमिका असते. कला माध्यमांमध्ये आजवर केवळ द्विमित, त्रिमित व दृश्य घटकांचाच विचार होत होता. परंतु आता नवनवीन तंत्रज्ञानाची जोड देऊन कलाकार ध्वनी व दृश्य यांचा एकत्रित मेळ साधून काही आशय व्यक्त करण्याचा प्रयत्न करीत आहेत आणि यापुढे यातूनदेखील कलामाध्यमाच्या बाबतीमध्ये अनेक शक्यता निर्माण होतील, पुढे येणारी पिढी त्यांचे स्वागत करून अनेक प्रयोग करतील आणि ही निर्मितीप्रक्रियेची शृंखला अविरत चालत राहील.

कर्ता
खरे पाहता सर्व अभिजात कलांमध्ये कर्ता हाही एक साधनच आहे. कर्ता हा एक निमित्तच आहे. अनुभवांच्या शृंखलेतल्या काही अनुभवांची चित्रमय नोंद करणारा चित्रकार हा एकाच वेळी चित्रकार आणि एक संपादकही असतो. चित्राखाली सही असते म्हणून आपण हे चित्र अमुक एखाद्याचं असं म्हणतो. परंतु ते चित्र हे त्या कलाकाराच्या नोंदवहीमधलं एक पान असतं. त्याला प्रकर्षाने जाणवलेल्या संवेदना त्यांने चित्रबद्ध केलेल्या असतात. त्यामुळे एखादी कलाकृती सर्वस्वी त्या कलाकाराची कधीच नसते. एखादी कलाकृती रसिकांच्या हृदयापर्यंत तेव्हाच पोहोचते जेव्हा ती बघणाऱ्याच्या अनुभवांशी जोडली जाते म्हणूनच तर तुलनेने निसर्गचित्रे, वस्तूचित्रे, व्यक्ती, प्रसंगचित्रे लोकांना बघणं सोयीचं जातं. कारण ही चित्र त्यांच्या पूर्वानुभवाशी चटकन जोडली जातात. त्या मानाने सामान्य रसिकांना अमूर्त चित्रांचा आस्वाद घेणं जड जातं. याचं कारण अनोळखी आकारांना सामोरं जाण्याचा या रसिकांना अनुभव नसतो. जरी सर्वांनीच लहानपणापासून रंग व आकार पाहिलेले असतात तरीही कोणत्याही संदर्भाशिवाय चित्रात दिसलेले आकार बघणाऱ्या सामान्य रसिकाला गोंधळून टाकतात. उदाहरणार्थ एखाद्या चित्रात गोल आकार दिसला की तो काय आहे हे शोधायचा सर्वसाधारण प्रयत्न असतो. एकदा का तो गोल म्हणजे सूर्य, चंद्र, चेंडू किंवा तत्सम काहीतरी आहे याची खात्री पटली की मग बघणारा निश्चिंत होतो. कारण गोल हा नुसता गोल म्हणून पाहण्याचा आपल्याला अनुभवच नसतो आणि सहाजिकच या अनुभवाशिवाय चित्रसंस्कारही घडू शकत नाहीत. असो. सांगण्याचं तात्पर्य असं की कलाकृतीच्या घडण्यामध्ये कर्ता हा निमित्त म्हणून सिद्ध होतो. ज्या कलाकाराला याची खोलवर जाणीव झालेली असते तो मग श्रेय मिळवण्याचा केविलवाणा प्रयत्न करण्यात आपली ऊर्जा खर्च न करता ती ऊर्जा कलानिर्मितीत लावतो ज्यामुळे अशा कलाकृती एका वेगळ्याच उंचीच्या म्हणून सिद्ध होतात. प्रसिद्ध चित्रकार वासुदेव गायतोंडे यांचं कलाकार म्हणून जगणं याच विचारांचं ठळक प्रतिबिंब म्हणून मार्गदर्शक ठरतं. आजच्या कलेच्या बाजारू जगात नावाला किंमत आहे असं दिसतं. मग नावासाठी लोक काय करतील याचा काही नेम नाही. परंतु खरे चिंतनशील कलाकार स्वतःला निर्मितीच्या विश्वात झोकून देऊन स्वतः मधून स्वतःचा आनंद उपभोगतात. असो. थोडक्यात असं की ‘मी कर्ता’ हा कर्तेपणा विसरून जेव्हा कलाकार साक्षीभावाने प्रेरणांशी एकरूप होईल तेव्हा निश्चितपणे काही अकल्पित, आश्चर्यकारक सौंदर्यतत्वाचा स्पर्श त्याच्या कलाकृतीत प्रतिबिंबित झालेला दिसतो. म्हणूनच मागे म्हटल्याप्रमाणे निर्मिती ही अनुभवांच्या शृंखलेची एक कडी असते कारण निर्मितीनंतरही अनुभवाचं हे सत्र सुरूच राहतं आणि मग एक निर्मिती दुसऱ्या निर्मितीचं कारण बनते. जसं बीजातून वृक्ष फुलतो, फळतो आणि नंतर फळातल्या बीजापासून दुसऱ्या वृक्षाची धारणा होण्यासाठी कारणीभूत ठरतो.

© श्रीराम हसबनीस
११ मार्च २०२१ (महाशिवरात्र)