दृष्यकलेतील नवता

 

चित्र: श्रीराम हसबनीस

कलेच्या कोणत्याही प्रांतात काम करणारा कलाकार असो. त्याने कलाक्षेत्राला नव्याने काय दिलं यातून त्या कलाकाराची स्वतःची ओळख बनते. काहीवेळेस ही ओळख तंत्राधिष्ठीत शैलीमुळे बनते. परंतु त्याहीपेक्षा एखादा नवा कलाविचार देणाऱ्या व्यक्तीचं योगदान हे महत्त्वाचं मानलं जातं. मग ते नृत्य असो, गायन-वादन असो किंवा चित्र-शिल्पकला असो. कलाविचार महत्त्वाचा. राग संगीताच्या भाषेत पाहिलं तर सुरुवातीला प्रबंध गायन, मग धृपद-धमार व त्यातून पुढे खयाल संगीत असा प्रवास पहायला मिळतो. या प्रत्येक प्रकारात अनेक पिढ्यांनी योगदान दिलं. खयाल संगीत हा त्यावेळी नव्याने मांडला गेलेला कलाविचारच होता. एखाद्या विषयात सातत्याने मनन चिंतन करत राहिल्याने नव्या कला विचारांची वाट दिसू लागते. हे करताना पूर्वसुरींनी ज्या परंपरेचं पालन केलं त्या परंपरेची कलाकाराला मोलाची मदत होते. किंबहुना परंपरेतून जन्माला आलेली नवता ही दीर्घायुषी ठरते असेही म्हणता येईल. आता दृश्यकलेच्या संदर्भात ‘नवता’ याचा आपण विचार करूया. भारतीय चित्रकलेचा प्राचीन संदर्भ म्हणून अजिंठा इथल्या भित्तीचित्रांकडे पाहिलं जातं. रंग, रेषा, आकार यांचा वापर करून एक उत्तम ‘भावपरिपोषयुक्त रूप’ इथं साकारलं गेलं. जातक कथावरील प्रसंगांवर आधारित ही चित्र पाहणाऱ्याच्या मनावर खोलवर परिणाम करतात. चित्रकलेच्या अभ्यासातून आणि दीर्घ कलाचिंतनातून हा एक परिपक्व कलाविष्कार जन्माला आला. नवता असलेलं हे रूप त्याकाळी अधिकच प्रभावशाली ठरलं असावं. आदिम काळातील गुहा चित्रांच्या तुलनेत भारतीय कलेतील ही प्रगती निश्चितच विस्मयकारक होती. अजिंठा येथील या चित्रांवरून प्रेरित होऊन अनेक भारतीय चित्रकारांनी या चित्रपरंपरेचा आश्रय घेतला. त्यातील आकृतींचा, रंगलेपनाचा बारकाईने अभ्यास केला. बंगालमधील 'पुनरुज्जीवनवादी कला चळवळ' याच परंपरेची पाईक होती. अवनीन्द्रनाथ व गगनेंद्रनाथ टागोर यांनी या शैलीला ‘भारतीय कला शैली’ असं बिरुद देऊन अनेक कलाकृती साकारल्या.

लघुचित्रांमधील नवता
इसवी सन तेराव्या शतकापासून सतराव्या शतकापर्यंतच्या काळात भारतावर मुघल साम्राज्याचा अंमल होता. अकबर, शहाजहान हे कलासक्त सम्राट होते. त्यामुळे या काळात वास्तुकला, लघुचित्रकला व इतर लोककला यांचा विकास झाला. मुगल काळातील चित्रांवर पर्शियन कलेचा प्रभाव होता. यातूनच पुढे भारतातल्या विविध प्रदेशानुसार राजस्थानी, पहाडी, कांग्रा अशा लघुचित्रशैली विकसित झाल्या. आता आपण या लघुचित्रांमध्ये नवता कशी अंतर्भूत होती हे पाहू. निसर्गात दिसणाऱ्या गोष्टींचं निरीक्षण करणं ही तर प्रत्येक दृश्यकलाकाराची उपासनाच आहे. त्यानुसार या चित्रकारांनी मानवी आकार, पशुपक्षी, नद्या-पर्वत, विविध प्रकारची झाडं, फुलं, पानं, अनेक प्रकारच्या वास्तुरचना, लोकांची वेशभूषा, अलंकार, लोकांची उठबस करण्याची पद्धत अशा आजूबाजूच्या बहुतेक सर्व गोष्टींची निरीक्षणं नोंदवली. त्या आकारांचा, त्यातील लालित्याचा, बारीक-सारीक रंगछटांचा बारकाईने अभ्यास केला आणि मग एखाद्या कथा सूत्राचा भाग असलेला प्रसंग निवडून तो चित्रित केला. हे करताना कलाकारांनी त्यांच्याजवळील कलात्मक विचारांचा कस लावला आणि मग योग्य ते बदल घडवून हे आकार चित्रात समाविष्ट केले. या एकंदर प्रक्रियेचा विचार केल्यास नोंदविलेली निरीक्षणे आणि अंतिम चित्रकृती यामध्ये जो कलात्मक बदल झाला त्यातच नवतेची बीजं अंकुरित झालेली दिसतात. उदाहरणार्थ स्पष्ट आकार नसलेला आकाशातला ढग चित्रात आणताना चित्रकारांनी त्याला स्वतःच्या कल्पनेने अधिक सोपा करून व क्वचित प्रसंगी अलंकृत करून चित्रात आणला. जेणेकरून चित्रातील सौंदर्याच्या दृष्टीने त्याची योग्य ती मदत होईल. आता दुसरे उदाहरण पाहू. वास्तविक निसर्गात झाडाला गोलाई असते. फांद्या चहू बाजूंनी क्रमशः विस्तारत गेलेल्या असतात. शिवाय त्या झाडाच्या पानांचा, फुलांचा रंग, आकार वेगवेगळा असतो. लघु चित्रांमधील झाडे ही वास्तवापेक्षा अधिक मोहक दिसतात. चित्रात झाडाचं प्रत्येक पान रंगवलेलं नसतं. परंतु चित्रासाठी सुयोग्य अशा प्रकारे त्या झाडाचं एक नवं रूप चित्रकारांनी चित्रात साकारलेलं असतं. यालाच आपण पोषक कलाविचारही म्हणू शकतो. परंतु जर कोणी आजच्या एकविसाव्या शतकात या शैलीचा जसाच्या तसा वापर करत असेल तर ते केवळ परंपरा जपणे होईल, नवता नव्हे. अर्थात परंपरा जशीच्या तशी टिकवणे याचंही मोल आहेच. परंतु नवीन कलाविचाराच्या संदर्भात ते अप्रस्तुत आहे असं मला वाटतं. संकल्पना आणि शैली यांच्या संयोगातून नाविन्य उदयाला येऊ शकतं.

परंपरा आणि नवता
साहित्यामध्ये ज्याप्रमाणे लेखनाचा विषय, लेखनशैली आणि लेखकाची दृष्टी त्या साहित्य निर्मितीला एक नवं परिमाण देते त्याप्रमाणे दृश्यकलेतदेखील चित्रविषय, चित्रतंत्र आणि चित्रकाराची स्वतःची पाहण्याची एक खास नजर त्या कलाकृतीला नवता प्रदान करते. पोर्ट्रेट पेंटिंगचा विचार करायचा झाला तर आजवर शेकडो नामवंत चित्रकारांनी या चित्र प्रकारावर प्रभुत्व मिळवलं. शिवाय स्वतःच्या खास अंदाजाची छाप या कलाप्रकारावर सोडली. लिओनार्दो दा विंन्सी, रेंब्रां, जॉन सिंगर सार्जंट ही त्यातली काही जगप्रसिद्ध नावं. या प्रत्येकाचे काम आजही जुने वाटत नाही कारण त्या कलाकृतीमधील अभिजातता सार्वकालिक आहे. म्हणूनच या कलाकृती अजरामर आहेत. भारतीय चित्रकारांपैकी त्रिंदाद यांनी साकारलेली पोट्रेट्स खरोखर अद्वितीय आहेत. विषय आणि माध्यम जरी नवं नसलं तरी कलाकृती आजही नवी वाटते. कारण त्या कलाकृती मधील नवता किंवा कला मूल्य हेच होय. निसर्गचित्रे तर आजवर लाखोंच्या संख्येत चितारली गेली असतील. परंतु आपल्या मनावर तीच चित्रे बिंबलेली असतात जी काही वेगळे पणाने सांगू इच्छितात. युरोपियन चित्रकार कॉन्स्टेबलपेक्षा टर्नरने रंगवलेली निसर्गचित्रं तंत्र आणि कलाविचार अशा दोन्हीतील नाविन्याने ओतप्रोत भरलेली होती. जलरंग, तैलरंग, पेस्टल्स असोत वा ऍक्रेलिक रंग. माध्यमावर प्रभुत्व हे तर ओघानं आलंच. परंतु त्याहीपेक्षा महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे तो कलाकार त्या माध्यमातून काय सांगू पाहतोय हे पाहणं महत्त्वाचं. काही वेळेस हे पाहणं अगदी सरळ साधं वाटतं. परंतु त्याचा परिणाम हा खूप खोलवर जाणवतो. हा दृश्य परिणाम साधण्यामागे त्या कलाकाराची कलादृष्टी आणि अनेक वर्षांचे कलाचिंतन असते. चित्रकला, शिल्पकला, वास्तुकला जशी विस्तारत गेली त्याच प्रमाणे छायाचित्रण कला ही देखील उत्तम प्रकारे विस्तार पावली आहे. आज दृश्यकलेत काम करणारे अनेक कलाकार या माध्यमाचा वापर अतिशय उत्तम तऱ्हेने करताना दिसतात. त्यासाठी कलाकाराकडे आवश्यक असणारी कलादृष्टी ही महत्त्वाची ठरते. तसं तर आपण भोवतालच्या गोष्टी रोजच स्वतःच्या डोळ्यांनी पाहत असतो परंतु नित्याच्याच पाहण्यातल्या गोष्टी आपण ज्या वेळेला एखाद्या छायाचित्रकाराच्या नजरेतून अनुभवतो तेव्हा त्याच वस्तू आपल्याला एक विलक्षण अनुभव देऊन जातात. याचे कारण काय तर नित्याच्याच वस्तू नव्या दृष्टीने पाहण्याची कला त्या कलाकाराकडे असते. ही कलादृष्टी सतत चिरंतन व्यासंगातूनच विस्तारत जाते. ती कोणामध्ये पेरता येत नाही.

नवता - एका वेगळ्या मितीचा शोध
पंडित कुमार गंधर्व नेहमी म्हणत की एखादा राग आपल्याला नेहमी जसा बघायची सवय आहे त्या पलीकडेही तो अस्तित्वात असतो. कारण त्यातील एखादा कोपरा असा असतो ज्याकडे आपण कधी पाहिलेलं असत नाही. म्हणूनच एखाद्या रागात एखादी संकल्पना आपण न ऐकलेली ऐकायला मिळाली तर आपल्याला आश्चर्य वाटतं. काही वेळेस ती कल्पना पचवणं जडही जातं. पण म्हणून रोज त्याच त्या गोष्टी एक सारख्या करायचा आपल्याला कंटाळा आला पाहिजे. नव्या मितीचा शोध सतत घेत राहिला पाहिजे. मग तुमचा कलाविचार तुम्ही तुमच्या सवयीच्या भाषेत सांगितला तरी हरकत नाही. पृथ्वीवरून चंद्र आपण नेहमीच बघतो. आपण त्या दृश्याला सरावलेलो असतो. पण कधीतरी चंद्रावरूनही पृथ्वी कशी दिसते हे बघायचा आपला प्रयत्न असायला हवा. प्रश्न असा येतो की ही वेगळी मिती सापडणार कशी? मला असं वाटतं की रंग, रेषा, आकार, भाव, अवकाशभान यांचा चष्मा लावूनच सतत चिंतन होत राहिलं पाहिजे. हातातून कामही होत राहिलं पाहिजे. कधीतरी एखादी वीज चमकावी तसा एखादा विचार चमकून जातो. तो तुम्हाला जाणवला पाहिजे. मग त्यावर अधिक विचार करत राहिल्याने अस्पष्ट वाट थोडीशी स्पष्ट होऊ लागते. विचार दृढ होऊ लागतो.
ज्येष्ठ चित्रकार वासुदेव गायतोंडे हे सतत नव्या कला विचाराच्या शोधात मग्न असत असं मला वाटतं. ते फारसे कोणाशी बोलायचे नाहीत. मनात आलं तर बोलायचे. नाही तर आपण आपल्या ‘शून्यात’ मग्न असायचे. त्यांच्या मुलाखतीत ते म्हणतात, “माझा जोपर्यंत विचार स्पष्ट होत नाही तोपर्यंत मी काम करत नाही. एकदा तो स्पष्ट झाला की मग चित्र पूर्ण व्हायला वेळ लागत नाही”. याचाच अर्थ असा की ते सतत नव्या कलाविचाराच्या शोधात असत. ठराविक पद्धतीने छापखान्यातल्या प्रतींसारखा त्यांनी कलाकृतींचा ढीग रचला नाही. म्हणूनच त्यांच्या कलाकृतींचं मोल हे त्यांच्या कलाविचारांचं मोल आहे असे मला वाटते. भारतातील ज्येष्ठ चित्रकारांपैकी रझा हेदेखील एक नावाजलेलं नाव. रझा यांच्या सुरुवातीच्या चित्रात विविधांगी चित्र दिसतात. यामध्ये काही उत्तम निसर्ग चित्र आहेत, काही उत्तम रचना चित्र देखील आहेत. पण पुढे जाऊन जेव्हा बिंदू या संकल्पनेवर त्यांनी विचार करायला सुरुवात केली तेव्हा त्यांनी वेगवेगळ्या प्रकारे हा विचार कलाकृतींमधून उतरवला आणि मग रझा व बिंदू हे एक समीकरणच बनलं. अर्थात एका ठराविक टप्प्यानंतर कलाकार पुन्हा नव्या वाटेचा शोध घेतो. ज्यावेळी कलाकाराला स्वतःला प्रामाणिकपणानं वाटतं की ‘मला जे सांगायचं ते सांगून झालं, मग पुन्हा तेच तेच सांगण्यात काही मजा नाही’ तेव्हाच तो काही नवीन करण्याचं धैर्य बाळगू शकतो. प्रत्येक कलाविचाराची एक मर्यादा असते. पुन्हा एकदा रागसंगीताचं उदाहरण देणं मला अधिक संयुक्तिक वाटतं. एखादा राग मोठा असतो याचा अर्थ तो उलगडण्याच्या अनेक शक्यतांचं बीज त्यामध्ये दडलेलं असतं. मग त्याचा विस्तार वटवृक्षाप्रमाणे मोठा होऊ शकतो. परंतु एखादा राग हा एखाद्या वेलीप्रमाणं छोटा असतो. त्याचा वटवृक्ष होऊ नाही शकत. त्यामुळे त्याच्या बीजाची योग्य ओळख झाल्यावर त्यानुसार कलाकार त्याचा विस्तार करू शकतो. संगीतात तरी ही ओळख करून देण्याचं काम गुरु करत असतात. दृश्यकलेतील कला विचारांच्या संदर्भात मात्र आपल्या कला विचारांच्या बीजाचं पुढे काय होऊ शकतं याचा विचार त्या कलाकाराला स्वतःलाच करावा लागतो.
आजच्या समकालीन कला प्रयोगांकडे पाहताना मला स्वतःला असं वाटतं की बऱ्याच वेळेला कलाविचारापेक्षा तंत्राला किंवा प्रयोगाला महत्त्व थोडं जास्ती दिलं गेलेलं दिसतं. त्यामुळे अशी कलाकृती क्षणभरासाठी अचंबित करेलही परंतु दीर्घकाळ मनाचा ठाव घेईल असे सांगता येणार नाही. म्हणजेच ‘आश्चर्य’ या तत्त्वावर अधिष्ठित कलाकृती असेल तर तिचं अस्तित्व हे काही काळापुरतंच तग धरतं. म्हणूनच कलानिर्मितीमधील नवतेचा विचार करताना तंत्राच्या प्रभावाखाली ‘कलामूल्य’ झाकोळणार नाही याकडे कलाकाराने जागरूकतेने लक्ष पुरवले पाहिजे. तरच ती कलाकृती दीर्घकाळ कलानुभव देण्यास सक्षम ठरेल असे मला वाटते.

© श्रीराम हसबनीस
२१ फेब्रुवारी २०२१