रंगभावना

 

चित्र: श्रीराम हसबनीस

रंगभावना

माणूस, समाज आणि रंगभावना
दृष्टिहीन असणाऱ्या व्यक्तीखेरीज अशी व्यक्ती शोधून सापडणार नाही जिच्या मनावर रंगांचा परिणाम होत नाही. माणसाला रंगांचं आकर्षण अगदी शिशु वयापासूनच असतं. कलेकलेने हा रंग संस्कार दृढ होऊ लागतो. कालांतराने प्रत्येक व्यक्तीची रंगाबद्दल स्वतःची रुची बनते. मग रोजच्या गरजेच्या वस्तूमध्येही त्या व्यक्तीची रंगरुची डोकावतेच. समाजातील विविध स्तरांवरील लोकांची रंगरुची भिन्न असू शकते. संस्कार हा सभोवतालच्या वातावरणानुसार होतो हे तर आपण सगळे जाणतोच. त्यामुळे व्यक्तिगत रंगरुचीवर समाजमनाचा परिणाम होत असतो. आता हेच पहा ना. जंगलातला आदिवासी चुन्याने किंवा गेरूने घर रंगवतो. ग्रामीण भागातल्या शेतकऱ्याच्या घराची भिंत याहून थोडी वेगळी दिसते. शहरातही मध्यमवर्गीय, उच्च मध्यमवर्गीय आणि उच्चभ्रू मानल्या जाणाऱ्या वर्गातही रंगरूपाची वेगवेगळी आवडनिवड जाणवते. कपडे आणि दागिन्यांच्या बाबतीत ही रुची थोडीफार वेगळी दिसते. समाजातील चालीरीती आणि धर्म-परंपरा यांचाही माणसाच्या रंगभावनेवर परिणाम झाल्याचं दिसून येतं. काळा आणि पांढरा या दोन रंगछटा प्रत्येक समाजात वेगवेगळ्या अर्थाने स्वीकारल्या गेल्या आहेत. आपल्याकडे हिंदू धर्मीयांत विधवा स्त्रीचे किंवा शवाचे वस्त्र हे पांढरे असते तेच ख्रिश्चन बांधवांत हा पांढरा रंग शुभ मानला गेला आहे. म्हणूनच लग्नवधूचे कपडे हे शुभ्र पांढरे असतात. मुस्लिम धर्मीयांमध्ये काळ्या कपड्याचा वापर अधिक दिसून येतो. हिंदू धर्मीयांमध्येही प्रदेशानुसार रंगसंकेत बदलत जातात. बंगाली बांधवांमध्ये लाल रंगाचे विशेष प्रयोजन असते तर महाराष्ट्रात हिरवी साडी- चोळी, हिरवा चुडा हे सर्वज्ञात सौभाग्यलेणं आहे. अशा रंगांच्या विविध छटांनी आपलं जीवन व्यापून राहिलं आहे. इतकच काय रंगांची नावं देखील बोलीभाषेत अनुभवाधिष्ठित असल्याचं जाणवतं. आता आकाशी म्हटलं तर फिकट निळी छटा डोळ्यासमोर येते. तेच लाल रंगाला आपण रक्तवर्ण म्हणतो. काही रंगछटा काही ठराविक वस्तुमात्रांशी अगदी पक्क्या जोडल्या गेल्या आहेत. उदाहरणार्थ पोपटी, मोरपंखी, शेवाळी, शेंदरी, गुलाबी, जांभळा, सोनेरी-चंदेरी, राखाडी वगैरे वगैरे. ही सगळी नावं काही ठराविक रंगछटे कडे निर्देश करतात. उदाहरणार्थ पोपटी हिरव्या रंगाच्या अनेक छटा आहेत परंतु ‘पोपटी’ म्हटलं की एक ठराविक रंगछटा आपल्या डोळ्यासमोर येते. शब्दातून देखील रंगछटांमध्ये बारीक फरक व्यक्त करण्यासाठी आपली मराठी भाषा नक्कीच समृद्ध आहे. आता फिकट, गडद, धुरकट वगैरे शब्द ठराविक गटांकडे निर्देश करतात. परंतु याही पलीकडे जाऊन त्या रंगाची तीव्रता नेमकी लक्षात यावी या हेतूने आपण विशिष्ट विशेषणांचा वापर करतो. उदाहरणार्थ पिवळा-जर्द, गर्द-हिरवा, निळा-शार, लाल-भडक, काळा-भोर, पांढरा-शुभ्र वगैरे. भगिनीवर्गात विशिष्ट रंगछटा विशिष्ट नावाने संबोधण्याची प्रथा दिसते. उदाहरणार्थ चिंतामणी किंवा राणी वगैरे रंगछटा कुठल्या रंगाकडे बोट दाखवतात हे कदाचित पुरुषांना संभ्रमात टाकील परंतु भगिनीवर्गाला ते अचूक कळतं. साडी खरेदी प्रक्रियेत हा भगिनींचा टिपिकल शब्दकोश साडी दाखवणाऱ्याला बरोबर कळतो. असो.


चित्रकारांच्या रंगभावना
माणसाचं आयुष्य रंगभावनेनं किती व्यापून राहिलं आहे हे आपण पाहिलं. आता आपण चित्रकलेच्या संबंधात रंगविचार काय आहे हे पाहू. साहित्यकार शब्दातून, संगीतकार स्वरांतून, तर चित्रकार रंग-रेषांतून मानवी भावनांना साद घालत असतो. ‘भावपरिपोष’ हा कोणत्याही कलेचा आत्मा आहे हे आजपर्यंत अनेक अजरामर कलाकृतींमधून सिद्ध झाले आहे त्यामुळे “कलेच साध्य काय?” याबाबत कुणाचं दुमत असण्याचं कारण नाही. आजवरच्या अनेक नामवंत चित्रकारांनी, शिल्पकारांनी स्वतःच्या भावना आपल्या कलाकृतीच्या माध्यमातून व्यक्त केल्या. त्यातील सर्वच भावना सर्वच स्तरांतील लोकांपर्यंत पोहोचल्या असं म्हणता येणार नाही परंतु ज्या कलाकृती त्या भावना अधिकांपर्यंत पोहोचवण्यात यशस्वी झाल्या त्या नावाजल्या गेल्या हे इतिहास सांगतो. ज्या रंगछटा चित्रकाराच्या मनात कल्पिलेल्या अस्पष्ट किंवा स्पष्ट दृश्याच्या जवळपास घेऊन जातील त्यानुसार चित्रकार चित्रासाठी रंगछटा निवडतो. चित्रकाराचं रंगज्ञान हे अनुभवातून समृद्ध झालेलं असतं. डोळ्याने दिसणारी रंगछटा कोणत्या रंग मिश्रणातून साधता येईल याचं उत्तम ज्ञान होण्यासाठी निसर्गचित्र, वस्तूचित्र किंवा व्यक्तिचित्र ह्या चित्रविषयांच्या सराव कलाअभ्यासक सुरुवातीस करत असतो. रंगशोधन आणि छटासंवाद या दोन्हीवर प्रभुत्व मिळवलेले चित्रकार लक्षणीय कलाकृती घडवू शकतात. काही कलाकारांच्या निवडक रंग व त्याच्या विविध छटा वापरून चित्र निर्मिती करण्याकडे असतो तर काही चित्रकार विविधरंगी चित्र साकारणे पसंत करतात. रंगीबेरंगी चित्र तर साधारणपणे सगळ्यांनाच आवडते परंतु थोडक्या रंगांमधून उत्कट भावाविष्कार साधणारी कलाकृती जाणकार व कला मर्मज्ञ रसिकांच्या पसंतीस उतरते. चित्रातील रंग योजना कलाकाराचे कलाव्यक्तित्व सांगू पाहते. ज्याप्रमाणे आपण लिहिताना दुसऱ्याप्रमाणे अक्षर काढत नाही आणि म्हणूनच आपले व्यक्तित्व आपल्या हस्ताक्षरात उमटते अगदी तसंच चित्रामधील रंगलेपनाबाबतीतही घडतं. रंगलेपन हे माध्यमानुसारी आणि विषयानुसारी असते. उदाहरणार्थ स्वच्छ मोकळं आकाश, ढगांनी युक्त आकाश, संध्याकाळी अस्तमानाच्या वेळेस दृष्टीस पडणारे सोनेरी आकाश या सगळ्यासाठी रंगलेपन सुद्धा बदलत जाते. टर्नर या जगप्रसिद्ध निसर्गचित्रकाराचं रंगलेपन खरोखर अद्भुत होतं. रेंब्रां आणि सार्जंट या चित्रकारांचं तैलरंगातील रंगलेपनही कलारसिकाला वेड लावतं. देगाचं पेस्टल्स वर्क असो वा अमेरिकन चित्रकार विलीयम डे कूनिंगचं रंग-नृत्य. रंगलेपन खरोखरच अचंबित करणारं. आपल्याकडेही गायतोंडे, अंबादास यांचं रंगलेपनही निखळ आनंद देतं. चित्रकार रंग कसा लावतो हे बघणं हीदेखील एक मौज असते कारण इथे मन, बुद्धी, शरीर व अंत:करण या सर्वांचा एकत्र खेळ रंगलेला असतो.

रंग माध्यमे
चित्रकलेशी ज्यांचा थोडाफार का होईना परिचय आहे त्यांच्यासाठी जलरंग, तैलरंग, पेस्टल्स, अॅक्रीलिक या माध्यमांची काय खासियत आहे हे कदाचित नवीन नसेल. परंतु चित्रकलेच्या बाबतीत अनभिज्ञ असणाऱ्या लोकांनी रंगमाध्यमांचा परिचय करून घेणे नक्कीच फायद्याचे ठरेल. कुणाला कदाचित असं वाटू शकतं, “हा रंग कशाने लावला? कुठे लावला? आणि कसा लावला? याच्याशी आम्हाला काय? आम्ही फक्त चित्र कसं दिसतं तेवढंच पाहू” वरकरणी हे जरी खरं वाटलं तरी कोणत्याही कलेचा मर्मज्ञ रसिक होण्यासाठी हा माध्यम परिचय नक्कीच उपयोगी ठरतो. जसं पारदर्शक जलरंग पद्धतीत रंगवलेले चित्र हे पांढरा रंग न वापरता रंगवलेलं असतं हे कळल्यानंतर त्या कलावंताचं कसब त्यांने कसं पणाला लावलं आहे हे आपण जाणू शकतो. पेस्टल रंग हे खडू प्रमाणे वापरलेले असतात हे कळल्यावर माध्यम मर्यादेवर कलाकाराने कशी मात केली आहे हे कळतं. याउलट तैलचित्र हे रंगांचे अनेक थर एकमेकांवर चढवित सावकाशपणे आणि दीर्घकाळ घेऊन पूर्णत्वाला नेलेलं असतं हे माहित झाल्यानंतर चित्रकाराने सर्वात वरच्या थरात केलेलं ब्रशवर्क किती मनमोहक आणि चित्रात चैतन्य आणणारं ठरतं हे कळतं. काही चित्रकार मोठे कॅनव्हास रंगवताना रोलरचा वापर करतात. त्यामुळे नेमकं काय साधतं हे प्रत्यक्ष चित्र जवळून पाहिल्यावरच अनुभवाला येईल. जपानी चित्रकार ब्रशच्या मोजक्या फटकाऱ्यांमधून अतिशय गतिमान अशी रेखांकने करतात हे पाहणेदेखील एखाद्या प्रत्यक्ष मैफिलीचा आनंद घेण्यासारखं असतं. कलेचं मर्म “कल्पना व कौशल्य” या दोन्हीत असतं. त्यामुळे रसिक म्हणून तुम्हाला जेव्हा जेव्हा संधी मिळेल तेव्हा व्यासंगी चित्रकारांना काम करताना जरूर पहा. हे साधण्यासाठी ठिकठिकाणी कलासंमेलने आणि कला प्रात्यक्षिके होणे गरजेचे आहे. तेव्हा रसिकांना चित्रकर्त्याच्या तपश्चर्येची थोडीशी कल्पना येऊ शकेल.

लिओनार्दो ते गायतोंडे - एक रंगप्रवास
आपण कलेच्या इतिहासाकडे वळून पाहिलं तर हे लक्षात येईल की कला ही खळाळत्या नदीप्रमाणे प्रवाही असते. आजूबाजूचा परिसर जसा, तसा ती आकार घेते. नदी ही कधी संथपणे, तर कधी तुफान वेगाने दगडांमधून कड्या-कपारी मधून आपला मार्ग कापीत पुढे जात राहते व शेवटी सागराला जाऊन मिळते. दृश्यकलेचं देखील असंच. प्रत्येक शतकात जगभरात विविध प्रांतात वेगवेगळ्या घाटाने कला प्रवाही राहिली. युरोपात, अमेरिकेत, आशियात वेगवेगळ्या विचारांनी प्रेरित कलाकार काम करीत होते. जुन्या पिढीतील किंवा गेल्या तीन-चार शतकातील चित्रकारानी रंगवलेली चित्रं तत्कालीन समाजाची विचारधारा, कलामूल्ये, तांत्रिकदृष्ट्या साधनसामग्रीची उपलब्धता अशा सर्वच गोष्टींची साक्ष देतात. निसर्ग, मानवाकृती यांचे वास्तववादी चित्रण करणे तसेच चित्रातील व्यक्तिरेखांच्या देहबोलीतून योग्य तो भावपरिपोष साधणं हा चित्रकलेचा त्याकाळी सर्वमान्य निकष असावा असे दिसते. त्यामुळे चित्रात उठाव येण्याच्या दृष्टीने प्रकाशाचा व पर्यायाने रंगांचा वापर त्याच एका हेतूने तत्कालीन चित्रात दिसतो. वास्तववादापासून फारकत घेऊन पुढे इंप्रेशनिझम किंवा भावानुवाद पद्धतीने चित्र रंगवण्याची परंपरा सुरू झाली तेव्हा रंगशोधन व रंगलेपन या दोन्ही गोष्टीत क्रांती घडून आली. मोनेची चित्रं पाहिल्यानंतर रंगांचा उत्कट आविष्कार आणि कमालीचे ब्रश वर्क आपल्याला स्तिमित करते. वॅन गॉग या चित्रकाराने चित्रांच्या पारंपरिक संकल्पनांना छेद देत कल्पनावादी चित्रकाव्य साकारण्याचं महान काम केलं आणि हा चित्रकार अजरामर झाला. रंग हे केवळ दृष्य संदर्भानुसार काम करत नाहीत तर ते चित्रकाराच्या अंतकरणातून येतात याचा रोकडा प्रत्यय वॅन गॉगच्या चित्रातून दिसून येतो. हेनरी मातीस या चित्रकारांने तर रंगांचा जणू खजिनाच रसिकांसमोर खुला केला. उत्तम रचना, आकार सौंदर्य, आणि त्याचबरोबरीने अप्रतीम रंग निवड अशा सर्वच बाबतीत त्याची चित्रे कमालीची परिणामकारक दिसतात. हेनरी मातीसच्या रंगप्रभुत्वाचा खुद्द पिकासोलाही हेवा वाटे आणि त्याने हे नमूदही केलेय. पाब्लो पिकासो या दिग्गज चित्रकारानेदेखील चित्र संयोजन व त्यासाठी पूरक असा छटा संवाद साधून अप्रतिम कलाकृती साकारल्या. चित्रकलेचा हा टप्पा दृश्यकलेच्या विकासातला खूप महत्त्वाचा टप्पा म्हणून ओळखला जातो. युरोपात “संदर्भाशिवाय चित्रण करणं” त्यामानानं कमी होतं परंतु अमेरिकन चित्रकारांनी आपल्या प्रयोगशील वृत्तीतून केवलवादी अमूर्त चित्रकलेचा नवा आयाम स्थापित केला. यामध्ये वासिली कॅन्डीन्स्की, मार्क रॉथको, जॅक्सन पोलॉक, कूनिंग या चित्रकारांचं योगदान महत्त्वाचं म्हणून नोंदवलं गेलं. त्याचप्रमाणं मूलभूत रंग-रेषा, आकार, कल्पना यांतून बालसुलभ सहजता, भावपरिपोष अशी सर्व कलाउद्दिष्टं साध्य करणाऱ्या अनेक कलाकृती स्वीस चित्रकार पॉल क्ली या चित्रकाराकडून निर्माण झाल्या. उपजतच प्रतिभावान व नित्य शोधबुद्धीने नवनवीन कल्पना आणि वाटा चोखाळणाऱ्या या कलाकारांचे काम केवळ अद्वितीय आहे. आजही पॉल क्लीच्या हजारो कलाकृती आजच्या कलाकारांना प्रेरणास्थान बनून आहेत. हुबेहूब दृश्य प्रत्यंतर साधण्याच्या पूर्वीच्या कल्पनेपासून पॉल क्ली पर्यंतचा दृश्यकलेतील रंग विचार कसा कसा बदलत गेला हे पाहणं खूपच रोचक आहे. भारतीय चित्रकलेत अजिंठा गुहाचित्रांपासून, पौराणिक कथांवर आधारित चित्रे काढणाऱ्या राजा रविवर्मापासून ते संपूर्ण मुक्त अशा अमूर्त चित्रकलेत भीष्मस्थान लाभलेल्या गायतोंडे यांच्या पर्यंत भारतीय चित्रकलेतही विविध टप्प्यांवर अनेक चित्रकारांनी आपले रंगविचार मांडले. रंगविचार हा दीर्घ कलाचिंतनातून परिणामकारकरीत्या पोहोचवता येतो याचा मूर्तीमंत आदर्श गायतोंडे यांच्या चित्रातून बघायला मिळतो. 'रंग हे केवळ आकर्षकतेसाठी किंवा केवळ नेत्ररंजनासाठी नव्हेत तर ते अंत:करणाची भाषा बनून प्रगटणारे चैतन्य आहेत' अशी रंगांची महती वर्णिता येईल. प्रत्येक रंग बोलतो. रंगांचे परस्परांमधलं सहजीवन हे खूप रंजक आहे. रंगांचा परस्परांमधील संवाद चित्रकार अतिशय शांतपणे कान देऊन ऐकत असतो. मग दोन्हीमधलं संभाषण व्यक्त होण्यासाठी तो स्वतः फक्त निमित्त बनून रंगांना योग्य जागा करुन देतो. हे सगळं घडत असताना कर्तेपणाची भावना लयाला जाऊन केवळ साक्षीभावाने चित्रकार या समग्र स्थित्यंतराचा एक भाग बनून गेलेला असतो. अशावेळी एकांतात काम करताना काळही थांबतो. तहान-भूक ही क्षणभर का होईना विसरली जाते. हे तादात्म्य साधणं हीसुद्धा एक योगक्रियाच नव्हे काय? पण चित्रकार स्वतःला योगी म्हणवत नाही. तो आपल्यासारखाच चारचौघात वावरताना दिसतो. पण त्याचे चित्त कुठेतरी सतत काहीतरी नवीन शोधत असते. एखादा सुंदर आकार किंवा एखादी सुंदर रंग छटा दिसते आणि मग एक क्षण असा येतो की त्याचं मन अनावर होतं आणि मग तो स्वतःला त्या शुभ्र कॅनव्हसमध्ये झोकून देतो. तत्क्षणी अंत:करणातून हलकेच शब्द उमटतात “रंगुनी रंगात साऱ्या रंग माझा वेगळा!”

श्रीराम हसबनीस
२४ जानेवारी २०२१