चित्रावकाश

 

चित्र: श्रीराम हसबनीस

कोणतंही चित्र असो वा शिल्प. अवकाशाशिवाय हा अनुभव पूर्णच होत नाही. आपल्या रोजच्या आयुष्यात लक्षावधी आकारांना आपण सामोरे जात असतो. हे सगळे आकार कोणत्या ना कोणत्या अवकाशातच स्थिरावलेले असतात. पक्षी आकाशात, तर मोटारगाड्या रस्त्यावर. घरातलं फर्निचर असो, वा जंगलातली झाडंझुडपं. सारं काही अवकाशात सामावलेलं आहे. अवकाश म्हणजे काय तर पोकळी. रिकामी जागा. घड्याळातले काटे सुद्धा एका ठराविक कालमानाच्या अवकाशात बांधलेले असतात. म्हणून तर आपण म्हणतो चार वाजायला अजून पंधरा मिनिटे अवकाश आहे. म्हणजेच येणाऱ्या पंधरा मिनिटातला हा अवकाश जगभरात असंख्य घटनांची नोंद करून जाणार आहे. म्हणजे अवकाश हा वर्तमान आणि भविष्य. स्थिती आणि शक्यतादेखील. असो.

आपण येथे चित्रासंबंधी 'अवकाश' या गोष्टीबद्दल विचार करणार आहोत. चित्रात मुख्यत्वेकरून सपाट पृष्ठभागावर आकारांच्या द्वारा एक दृश्यमेळ तयार होतो. आता हे आकार कॅनव्हासवर किंवा कागदावर कुठे ठेवायचे याची योजना चित्रकार करतो. व्यवहारात देखील आपण आपल्या घरातल्या नित्याच्या गोष्टी ठराविक ठिकाणी ठेवतो किंवा त्या वस्तूंच्या वापराप्रमाणे. उदाहरणार्थ डोअर मॅट दरवाजाजवळ किंवा खुर्ची वगैरे हॉलमध्ये, फ्रीज वगैरे किचन मध्ये तर न लागणाऱ्या किंवा कमी वापराच्या गोष्टी अड़गळीच्या खोलीत. हे जसं, तसंच चित्रातल्या आकारांच्या जागादेखील चित्रकार त्या आकारांच्या उपयोगितेनुसार ठरवतो. यालाच फोटोग्राफीमध्ये फ़्रेमिंग सेन्स असं म्हणता येईल. स्ट्रीट फोटोग्राफी करताना आपण वस्तू हलवत नाही परंतु त्या वस्तूंचं सौष्ठव ज्यामुळे अधिक प्रभावी, उठावदार दिसेल असा अँगल फोटोग्राफर फोटो काढण्यासाठी निवडतो. यातूनच त्या फोटोग्राफरची कलात्मक नजर काय सांगू इच्छिते हे ठरते. चित्रात मात्र तुलनेनं बरंच स्वातंत्र्य असतं. कोणता आकार चित्रातल्या अवकाशात कुठे, लहान-मोठा, स्पष्ट-अस्पष्ट ठेवायचा हे चित्रकार ठरवतो आणि त्यानुसार चित्रातलं ‘प्रतिमानाट्य’ खुलून येतं. काही चित्रकार अगदी तपशिलात जाऊन आकारांना नटवतात, तर काही चित्रकार अगदी मोजक्या स्वरूपात आपलं म्हणणं मांडायचा प्रयत्न करतात. यालाच 'मिनिमलिस्टिक' दृष्टिकोण असं म्हटलं जातं. ज्येष्ठ चित्रकार रवी परांजपे यांनी चित्रावकाशाशी चित्रकाराचा असणारा संबंध ‘अवकाश-पूजा’ या फारच सुंदर नावाने उल्लेखिलेला आहे. यातून चित्रकर्त्याची चित्राबद्दल श्रद्धा देवपूजेहून काही कमी नाही हे व्यक्त होतं. अर्थात भावना काय असावी हा प्रत्येक कलाकाराच्या व्यक्तित्वाचा भाग आहे. काही पाश्चात्य चित्रकारांनी याच लीलेला ‘रोमान्स’ असंही म्हटलं आहे. यातून सार काढायचं झालं तर चित्रावकाशाला सामोरं जाताना संपूर्ण शरणभाव आणि तद्रूपता आवश्यक आहे याबाबत कोणाचं दुमत असण्याचं कारण नाही. बुद्धीच्या प्रयत्नापलीकडे असणारी स्वयंस्फूर्त अशी प्रतिभा नामक गोष्ट कोणी खेचून आणू शकत नाही. त्यासाठी ती वेळच यावी लागते अन्यथा पाठांतर केलेल्या गोष्टी माणूस जन्मभर करू शकतो. असो.

चित्रप्रकार कोणताही असो, चित्रशैली कोणतीही असो. अवकाशछेदन ही प्रक्रिया रेषेतून साध्य होते. केवळ आडव्या एका रेषेने देखील जमीन आणि आकाश असा भेद चित्रात प्रकट होऊ शकतो. चित्रात अपेक्षित असणाऱ्या फोकल पॉइंटला साहाय्यभूत ठरतील अशा प्रकारे इतर आकारांचं चित्रातलं ठिकाण असावं लागतं. मग ते लँडस्केप असो, पोर्ट्रेट असो वा अमूर्त शैली. चित्रचौकटीच्या चार बाजूंनी बांधलेल्या मधल्या ‘अवकाश’ नामक पटावर आकारांची विविध पात्रं आपली आपली भूमिका पार पाडत असतात. जसं नाटकाच्या रंगमंचावर काम करणारा नट कुठे उभा राहणार, ज्यामुळे नियोजित प्रकाश योजनेद्वारे त्याचं रूप, त्या भूमिकेचा प्रभाव आणखीन वाढेल यानुसार ठरतं. इतर सहाय्यक अभिनेते देखील कुठे, कसे उभे राहणार हे ठरलेलं असतं, तसंच चित्रातल्या द्विमित जागेतही घडतं. चित्रात बऱ्याचदा आपल्याला काही जागा रिकामी आणि काही आकारांनी भरलेली दिसते. ही रिकामी जागा कधी आकाश असते तर कधी जमीन, कधी भिंत तर कधी आणखीन काही. यालाच चित्रकलेच्या भाषेत निगेटिव स्पेस् किंवा मोकळी जागा असं म्हटलं जातं. कोणत्याही सुबक रचनेसाठी या निगेटिव स्पेसची खूप मदत होते. खरतर हीच निगेटिव स्पेस् चित्रकारांसाठी पॉझिटिव बनून जाते किंवा कोंदण बनते. मग आकारांचा घाट डोळ्यात साठवायला मदत होते. अगदी आपण आपल्या घरी देखील एखादी वस्तू ठेवताना त्या वस्तूसाठी आवश्यक ती जागा राखून शेजारचे दुसरी वस्तू ठेवतो. तेव्हाच घरातली बैठक ‘बैठक’ वाटते. कल्पना करा की सगळ्या वस्तू एकमेकांना खेटून, रेलून ठेवल्या तर ती अडगळीची जागा दिसेल. म्हणजेच काय तर प्रत्येक वस्तू श्वास घेत असते आणि चित्रातले आकारही. आपल्याला मोकळ्या जागेत, बागेत, मैदानात आलं की बरं वाटतं. अगदी तसंच आकारानाही श्वास घ्यायला जागा लागते आणि ती योग्य तऱ्हेनं पुरवण्याची जबाबदारी चित्रकाराची असते. कुणी म्हणेल एखाद्या चित्रात आकारच नसेल तर? त्यावेळी आकाराशिवाय दिसणारी रिकामी जागा हीच एक आकार म्हणून बोलत असते. चित्रातले रंग बोलतात, मनाला भिडतात, कारण त्याना त्यांची योग्य जागा मिळालेली असते. सामान्यतः आकाराच्या आपल्या व्याख्या काहीशा सीमित असतात. आता हे पहा. चित्रातला एक स्ट्रोक देखील एक आकार असतो आणि तो योग्य ते भाष्य करत असतो. थोडक्यात काय तर वस्तुतः आपल्याला रिकामी दिसणारी जागा अवकाश म्हणून आपलं काम चोख करत असते. पुढे असणाऱ्या आकारांना पाठिंबा देणं एवढाच काय तो अवकाशाचा कार्यभाग नव्हे तर सर्वच आकारांचा संवाद योग्य तऱ्हेने पोहोचण्यासाठी या चित्रावकाशाची मदत होत असते, एक संवादक बनून. चित्रावकाशाचे प्रयोजन लक्षात घेताना मला शास्त्रीय संगीतात तानपुरे जे योगदान देतात त्याचा उल्लेख करावासा वाटतो. प्रत्येक स्वरसमूह किंवा एखादी स्वरकल्पना ही तानपुऱ्याच्या पार्श्वभूमीवर योग्य तो परिणाम साधते. पंडित कुमार गंधर्व, पंडित भीमसेन जोशी, गानसरस्वती किशोरीताई आमोणकर ज्या प्रकारे तानपुर्ऱ्याचा उत्तम वापर करीत, त्यायोगे स्वरांचं खरं मर्म काय याचा दिव्य अनुभव श्रोत्यांना मिळत असे. दोन सुरांमधलं अंतर कसं ठेवावं ज्यायोगे त्यांचा परस्परसंबंध अत्यंत परिणामकारकरित्या पोहोचेल याचा उत्तम परिपाठ या दिग्गज कलाकारांच्या प्रस्तुती मध्ये आढळून येतो. तानपुऱ्याच्या खर्जाशी मेळ साधाणारा पंचम असेल किंवा मध्यम अगर निषाद. पूर्ण पार्श्वभूमीच बदलून जाते या स्वरकंपनांनी. तानपुरा सुरात नसेल तर सगळंच बेसूर वाटायला लागतं. किंवा पंचमाचा मध्यम केला तरी सगळे सदर्भच बदलतात. म्हणूनच अवकाश कोणत्या नाद कंपनानी भरलेलं आहे त्यानुसार समोरची स्वरवस्तू प्रतीत होते. दृश्यक़लेतलं अवकाश अगदी हेच काम करतं.

पूर्व आणि पश्चिम दोन्ही कलाप्रांतांमध्ये अनेक चित्रकारांनी आपापल्या प्रतिभेने चित्रावकाश या संकल्पनेला विविधांगी आयाम प्राप्त करून दिला. प्राचीन चायनीज चित्रांमध्ये मुख्यतः डोंगर, नद्या, आकाश अशा निसर्गातल्या घटकांमधून वातावरणाचा आभास निर्माण करण्याचा प्रयत्न दिसतो. चित्रात न रंगवलेली किंवा सपाट रंगात रंगवलेली एखादी जागा कधी आकाश तर कधी पाणी असल्याचा आभास व्यक्त करते. जपानी रेखाचित्रांचे किंवा भारतीय कलेतील अजिंठा गुहाचित्रांमधून व्यक्त होणारे रेषांचे सौष्ठव तर बाजूच्या रिकाम्या जागेमुळे अधिक खुलून दिसते. पाश्चात्य चित्रकलेतील महान चित्रकार टर्नर तर वीतभर जागेच्या रंगलेपनातून चित्रात शेकडो मैलाचं अंतर दाखवीत असे. त्रिमितीय आभास पृष्ठभागावर दाखवता येणं हा चित्रकलेचा एक महत्त्वाचा निकष पूर्वापार मानला गेला आहे. नंतर मात्र कलेमध्ये नवनवीन प्रयोग होऊ लागले तसतसा त्रिमित वा वास्तववादी आभासाचा आग्रह कमी होऊ लागला. केवळ त्रिमित आभास म्हणजेच चित्रकला नव्हे हे अनेक चित्रकारांनी रसिकांच्या मनावर ठसवण्याचा प्रयत्न केला आणि तो यशस्वीदेखील ठरला. आधुनिक चित्रकलेत किंवा दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या काळात ज्या अनेक चित्रकारांनी चित्रांमधल्या अवकाशाला एक निराळे परिमाण देण्याचा प्रयत्न केला त्यामध्ये मॉंड्रीयन, कॅंडींस्की, रॉथको, पॉल क्ली अशा अनेक चित्रकारांनी आपापल्या कलात्मक दृष्टीतून अवकाश या चित्रघटकाची व्याप्ती वाढवण्याचा प्रयत्न केला. आपल्याकडेही गायतोंडे, बरवे आणि इतरही अनेक भारतीय चित्रकारांनी आपल्या विभिन्न शैलींमधून अवकाश या गोष्टीचा विस्तार केला.

एकंदर दृश्यकलेच्या विचार करायचा झाला तर शिल्पकला ही तर अवकाशाशिवाय पूर्णच होऊ शकत नाही. चित्र हे एकाच मितीतून अनुभवता येतं परंतु एक शिल्प आपल्याला तीनशे साठ अंशातून अनुभवता येतं. त्या प्रत्येक अंशाचं एक निराळं अवकाश त्या आकाराला कोंदण म्हणून लाभलेलं असतं. चित्र-शिल्प यांच्या जोडीला इंस्टॉलेशन हाही एक कलाप्रकार गेल्या चार ते पाच दशकांपासून जगभरात रूढ झालाय. १९६६ साली मार्सेल ब्रूडदर्स या बेल्जियन कलाकाराने हा नवीन कलाप्रकार सर्वप्रथम हाताळून पाहिला. आपण ज्या अवकाश संज्ञेचा विचार करायचा प्रयत्न केला त्याच घटकांशी घट्टपणे जोडला गेलेला हा कलाप्रकार आहे. वस्तू, प्रकाश, व्यक्ती, अवकाश, संगीत अशा सर्वच घटकांचा किंवा यातील काही मोजक्या घटकांचा वापर करून एकत्रित परिणाम किंवा अनुभव देणारा हा कलाप्रकार आहे. शब्द, स्पर्श, रूप ह्या तीनही ज्ञानेन्द्रियांनी हा कलाप्रकार अनुभवता येऊ शकतो किंवा हीच या कलाप्रकाराची खासियत आहे.

थोडक्यात काय तर मोकळ्या मनानं जर का आपण कलाकृतीशी एकरूप होण्याचा प्रयत्न केला तर चित्र-शिल्प आदि कलांमधलं अवकाश प्रत्येक वेळी तुम्हाला काहीतरी नव्यानं सांगेल. कारण कॅनव्हासच्या कोऱ्या अवकाशात योग्य त्या रेषांनी, आकारांनी चित्रकार स्वतःला स्थिरावण्याचा प्रयत्न करत असतो..अगदी सावकाश!


श्रीराम हसबनीस
३ जानेवारी २०२१