चित्रकलेतील प्रतिमा-कोष

 

चित्र - श्रीराम हसबनीस

एक साधा गोल,
कधी तेजोनिधी म्हणून तेजाळतो,
तर कधी मंद शीतल चांद बनून झिरपतो.
कधी नवपरिणतेच्या भाळी सौभाग्य बनवून मिरवतो,
तर कधी अनुस्वार बनून भाषेवर साज चढवतो.
कधी टिळा, तर कधी माळा,
जसं भेटेल अवकाश,
तसा साकारतो.
एक साधा गोल,
सर्व व्यापूनही थोडा उरतोच!

मला वाटतं माणसाच्या मनावर उमटणारी पहिली प्रतिमा असावी आईची. नंतर मग भुकेचा आणि स्तनाचा संबंध लक्षात आल्यावर त्या मनावर आकार, स्पर्श आणि गरजा यांचा कार्यकारणभाव हळूहळू उमगत असावा. मग बोबड्या बोलांच्या गोष्टींमधून परी येते, राक्षस येतो. मग न बघितलेल्या राक्षसाचं नाव घेतलं तरी बाळ रडायचं थांबतं. म्हणजे बघितलेल्या प्रतिमांबरोबरच काल्पनिक प्रतिमादेखील बालमनात साकारायला सुरुवात होते. मग जशीजशी जगाची ओळख वाढत जाते तसे प्रतिमांचे लक्षावधी छाप मनाच्या पटलावर कोरले जाऊ लागतात. अमुक नावाचा माणूस म्हटलं की त्याच्या बाह्य रूपाबरोबरच त्याच्या गुणावगुणांसहित एक विशिष्ट प्रतिमा डोळ्यासमोर उभी राहते. प्रतिमांचं महत्त्व अज्ञानी ते ज्ञानी अशा सर्व स्तरांवर टिकून राहतं. ज्ञान-विज्ञान, श्रद्धा-अंधश्रद्धा अशा अनेक विषयात प्रतिमा आपलं आपलं स्थान टिकवून असते. प्रतिमा माणसाला धीर देते. प्रतिमा भितीही दाखवते. प्रतिमा मनात उत्साह संचारते तर एखादी प्रतिमा उदासवाणी छटाही घेऊन येते. प्रतिमेत मांगल्य आहे, संस्कार आहे. प्रतिमेत जोश आहे, भक्ती आहे. प्रतिमेत बोध आहे आणि अमूर्ताचं वर्णन करतानाही दृष्टांत म्हणून प्रतिमाच उपयोगी पडते. प्रतिमांचं स्थान व्यक्ती, समाज, संस्कृती या प्रमाणे बदलत जातं, पण 'रूप' म्हणून कोणत्या ना कोणत्या आकारात सतत डोकावत राहतं. रूप या संकल्पनेशी घट्ट नाळ जोडली गेलेल्या चित्रकाराच्या दृष्टीत प्रतिमा कशी विस्तार पावते हे शोधणं देखील तितकंच रम्य आहे. एखादी वस्तू, तिचा आकार, तिचा घाट आणि त्या वस्तूचं स्वतःचं एक विशेषत्व इतक्या अनेक पैलूमधून ती वस्तू ‘वस्तूरुपाने’ प्रगट होते. एकाच नावाने ओळखली जाणारी वस्तू आपल्यासमोर वेगवेगळे संदर्भ घेऊन येते. उदाहरणार्थ विहीर म्हटलं की पाणी आलं. पाणी म्हटलं की तहान लागली. ही विहीर कधी गोल तर कधी आयताकार. विहिरीत डोकावलं की पाण्यात आपला चेहरा आपल्याला अस्पष्ट आणि हलताना आणि काळा दिसतो. विहिरीत घुमणाऱ्या आवाजाची आपली आपल्यालाच मजा येते. विहिरीची छोटी बहिण म्हणजे आड. आड म्हटलं की रहाट आला. त्याचा कर्र-कर्र आवाज आला. रहाट सोडल्यावर कळशी पाण्यात जाऊन बुडी मारते आणि पाणी घेऊन वर येते. मग ही कळशी कधी कुणाच्या डोक्यावरून तर कुणाच्या कंबरेवरून, हाकेपासून ते मैलापर्यंतचं अंतर कापून आपापल्या छोट्या-मोठ्या घराच्या कोपऱ्यात जाऊन विसावते, कुणाचीतरी तहान भागवण्यासाठी. असो. तर अशाच नाना तऱ्हेच्या वस्तू आणि प्रतिमा आपली स्वतःची एक कहाणी सांगत असतात. लेखक ही कहाणी शाईतून उतरवतो, तर चित्रकार रंगांमधून. एक गोष्ट मात्र नक्की की लेखकानं लिहिलेली किंवा चित्रकारानं रंगातून साकारलेली वस्तू आपल्याला नव्यानं भेटते आणि एक निराळाच आनंद देऊन जाते. आज प्रत्येकाकडं मोबाईल आहे. त्यामध्ये कॅमेराही आहे. काहीजण न राहवून मनाला स्पर्शून गेलेल्या आजूबाजूच्या गोष्टी कॅमेऱ्यात बंदिस्त करतात. कारण एखादी अनुभवलेली वस्तू पुन्हा एकदा पाहताना पुनःप्रत्ययाचा आनंद मिळतो.

चित्रकाराच्या दृष्टीनं प्रतिमांचा वापर हा त्या वस्तूंच्या आकाराच्या, रंगाच्या, उपयोगितेच्या पलीकडे जाऊन काही निराळं विधान करण्यासाठी केला जातो. आता हेच पहा ना. रझा यांच्या चित्रातील बिंदू कितीतरी वेगवेगळ्या तऱ्हेने आपल्याला भेटतो, तर प्रभाकर बर्वे यांच्या चित्रातले ढग, आकाश, पान वगैरे गोष्टी एक ‘नव-नाट्य’ सादर करतात. एकच कृष्ण यशोदेच्या मांडीवर खेळतो, गोपिकांच्या भोवती बागडतो. युद्धभूमीवर तत्वज्ञान सांगतो तर द्रौपदीचा भ्राता बनून पाठराखण करतो. हे जसं एकाच व्यक्तिरेखेचं, तसंच चित्रप्रतिमातून देखील एक वेगळं रूप प्रत्येक चित्रात आपल्याला अनुभवायला मिळतं. बर्वेंच्या चित्रातल्या प्रतिमा ओळखीच्या असूनही आपल्याला नव्याने भेटतात. प्रतिमा या त्यांच्या मूळ सौष्ठवाबरोबरच काहीतरी संकेतही घेऊन येतात. हा संकेत जाणून घेणं हीदेखील चित्ररसिकांच्या दृष्टीने एक कुतूहलाची गोष्ट असते. काही वेळेस सहजपणानं चित्रबोध होतो, तर काही वेळेस केवळ आश्चर्य उरतं. परंतु चित्रबोध न झाल्याची खंत जाणवत नाही कारण त्या प्रतिमांमधून साकारलेला ‘दृश्यमेळ’ एक सुखद अनुभव देऊन जातो. ठराविक आकार ठराविक बोध सूचित करतात. त्याप्रमाणे चित्रातल्या प्रतिमा देखील काही चित्रार्थ व्यक्त करत असतात. मात्र अनोळखी आकारांमध्ये चित्रार्थ कळण्यासाठी थोडाफार दृश्य भाषेचा परिचय असेल तर चित्रांचा आस्वाद घेणं थोडं सुकर होऊ शकतं. आपण नवीन भेटणाऱ्या व्यक्तीशी एक स्मितहास्य करून संवाद सुरू करतो. त्याला जाणून घेण्याचा प्रयत्न करतो. अगदी तसंच आपण चित्रप्रतिमांची ओळख करून घ्यायला हवी. यातूनच कला आणि रसिक यांच्या मधला संवाद अधिक गहिरा बनू शकेल.

आपल्याला एन. एस. बेंद्रे, यांच्या चित्रातल्या प्रतिमा लोभस, तर सुझा यांच्या चित्रातल्या प्रतिमा काहीशा विदारक भासतात. जैमिनी राय यांच्या प्रतिमा लोककलेशी नाळ जोडलेल्या, तर बर्वेंच्या चित्रप्रतिमा कविमनाचं दर्शन घडवणाऱ्या. कवी किंवा लेखकाचं सुचणं सहज असलं तरी धाटणी निराळी असते. प्रवाही शब्दांचा ओघ काही ठिकाणी झुळझुळ वाहणारा, तर काही ठिकाणी ‘धबाबा तोय आदळे’ अशाप्रकारे स्तिमित करणारा असतो. बालकवी, शांता शेळके, बहिणाबाई आणि आरती प्रभू या चौघांची काव्य भरारी निश्चितच मुक्तपणाने विहार करणारी. तरीदेखील प्रत्येकाचं मन वेगळं आणि म्हणूनच त्यातून उमलणारे शब्दांकुर देखील वेगवेगळा अक्षरसाज घेऊन व्यक्त होतात. हे जसं साहित्य निर्मितीत तसंच, चित्रकृतीतही घडतं. रंग, रेषा, आकार आणि अवकाश यांच्या परिघात साकारणारं प्रत्येकाचं चित्रविश्व एक वेगळीच ओळख घेऊन बहरत राहतं. प्रत्येक भाषेची एक लिपी आहे. त्या लिपीत अक्षर आहेत. त्यांच्या योगे शब्द प्रकट होतात आणि या शब्दांमधून साहित्य निर्मिती होते. त्यामुळे या अक्षरांनादेखील आपण अक्षरप्रतिमा म्हणून संबोधू शकतो. संगीतात देखील एक विशिष्ट स्वरलिपि असते. त्यात ठराविक चिन्हे असतात. ही स्वरचिन्हदेखील अक्षरप्रतिमाच आहेत. आपण रोज ठिकठिकाणी अनेक बोधचिन्ह पाहतो. मग आरोग्यव्यवस्थेचे निदर्शक ‘प्लस’ चिन्ह असो वा प्रेमाचं, हृदयाचं प्रतीक म्हणून परिचित असणारा बदामी आकार. अगणित शक्यतांना जन्माला घालणाऱ्या अनेक प्रतिमा दृश्यकलेत विविध प्रयोजनांसाठी वापरल्या जातात. जाहिरात आणि ब्रॅण्डिंग क्षेत्रात तर प्रतिमांचा केला जाणारा वापर अतिशय कल्पक, सूचक असतो. प्रतिमा आणि रंग यांचे संकेत मानवी कल्पनांमधून रोज काहीतरी नवीन जन्माला घालत असतात. त्यातूनच माणसाची ग्रहणशक्तीसुद्धा विस्तारत असते. आता हेच पहा ना. सिग्नलवर दिसणारा तांबडा गोल हा थांबण्याचा संकेत देतो. हाच तांबडा गोल चित्रात दिसला तर आपल्याला सिग्नलची आठवण येईल का? तर नाही. कारण एखाद्या प्रतिमेच्या विशिष्ट अर्थासाठी तिच्या भोवतीचे वातावरण सुद्धा महत्त्वाची भूमिका बजावत असते. आता झेंडूचं फूल पाहिल्या नंतर मनात उत्सव, सण, झेंडूच्या माळा असे दृश्यतरंग उमटतात, पण सूर्यफूल पाहिल्यानंतर आपल्याला देवाची आठवण येते का? नाही. का? तर आपण ते देवाला वाहात नाही. जास्वंद. दुर्वा या गोष्टी नकळतपणे संकष्टीची आठवण करून देतात तर गुलाबाचं फूल प्रेमाच्या भावनेचा व्यक्त संकेत म्हणून जगप्रसिद्ध आहेच. एखाद्या मुलाने मुलीला धोतर्याचं किंवा जास्वंदाचं फूल दिल्याचं ऐकलं आहे का? नाही ना ? असो. थोडक्यात काय तर प्रतिमासंकेत हे आपल्या पूर्व अनुभवानुसार आपल्या मनात स्थिर झालेले असतात.

काही चित्रकारांनी जाणीवपूर्वक रूढ प्रतिमासंकेतांना छेद दिला आणि मग तोच वेगळेपणा त्यांच्या कलाविचारांचा द्योतक ठरला. उदाहरणार्थ साल्वादोर दाली या चित्रकाराच्या चित्रातल्या प्रतिमा आपल्या रूढ प्रतिमासंकेतांना बगल देतात. त्यातूनच एक आश्चर्य जन्माला येतं. स्वतंत्र, नवा, कधीही कोणीही कल्पना न केलेला विचार अनुभवायला मिळतो. मग तो उंच पायांचा हत्ती असो किंवा फांदीवर लटकलेलं घड्याळ. जगप्रसिद्ध चित्रकार पॉल क्ली यांनं हजारो चित्र काढली आहेत. बिंदू, त्या पासून बनणारी रेषा, रेषेपासून बनणारे आकार आणि मग त्या आकाराची चित्रात केलेली स्थापना अशा या निर्मितीप्रक्रियाचा सखोल अभ्यास क्लीने केला होता. त्याच्या चित्रात काही वेळेस ओळखीचे आकार दिसतात तर काही ठिकाणी भौमितिक आकारांचा संयोजन. परंतु मुख्यतः या आकारांचा अवकाशसंवाद आणि त्यातून साधला जाणारा एकूण परिणाम हाच चित्रकाराचा मुख्य हेतू असतो हे स्पष्ट होते. पाब्लो पिकासो या जगविख्यात चित्रकारानंदेखील आपलं कलाजीवन प्रतिमांच्या अगणित शक्यतांमधून विस्मयकारक चित्रकृती साकारण्यात व्यतीत केलं. हुबेहूब चित्रण करण्यात अत्यंत प्रवीण असून देखील त्याला प्रतिमाविश्वाचं क्षितीज खुणावत राहिलं आणि त्याच्या हातून अजरामर कलाकृती घडत गेल्या. प्रतिमेचे रूढ रूप नाकारून त्यानं चित्राला स्वतःच्या कल्पकतेचा साज चढवला. मग ते गिटार असो वा माणसाचं चित्र. आकारांच्या मूळ रचनेत कोणता बदल केल्यास तो भाग त्या मूळ आकाराचा निदर्शक म्हणून शिल्लक राहील याचा कल्पक विचार पिकासोने केला. आकारांची ही मोडतोड देखील एक कष्टसाध्य साधनाच आहे. कोणीही सहज करू म्हटलं तर हे जमणं तितकं सोपं नव्हे. प्रतिमांचं सुलभीकरण किंवा विरूपीकरण हा एक खोलवर अभ्यास करण्याचा विषय आहे. गायतोंडे यांच्या सारखे चित्रकार मात्र स्वतः प्रतिमा घडवतात. सभोवतालच्या प्रतिमांचा वापर न करता स्वप्रतिभेने नवीन प्रतिमा साकारतात. असा चित्रकार म्हणजे एक विश्वकर्माच असतो. प्रत्येक चित्र ही एकसंध प्रतिमा बनते, जी कुठल्या डिक्शनरीत सापडत नाही. त्यामुळे अशा नव्यानं जन्मलेल्या प्रतिमांचं दर्शन घेणं हा एक भाग्ययोगच असतो, कारण ही प्रत्येक प्रतिमा एक नवा इतिहास घडवते आणि असा स्वतंत्र ‘प्रतिमाकोष’ पुढच्या पिढीला मार्गदर्शक दीपस्तंभाप्रमाणे अविरत प्रेरणा देत राहतो.


श्रीराम हसबनीस
२० डिसेंबर २०२० (चंपाषष्ठी )