मराठी चित्रप्रेम

चित्र: श्रीराम हसबनीस

मराठी माणूस म्हटलं की साधू संतांची भूमी, वीरांची, छत्रपती शिवरायांची भूमी आणि या सगळ्याचा जाज्वल्य अभिमान. मराठी माणसाचं प्रेम हे भाषेपासून ते वेशभूषेपर्यंत, गद्य-पद्यापासून ते खाद्यापर्यंत. कीर्तनापासून ते नर्तनापर्यंत आणि नाटकापासून ते स्वतःच्या घराच्या फाटकापर्यंत अगदी तुडुंब भरलेलं असतं. मराठी माणूस जितका भोळाभाबडा, क्वचित प्रसंगी बेरकी आणि तितकाच जिवाला जीव देणारा अशा अनेक परस्पर विरोधी भूमिका एकाच वेळी पार पाडत असतो. अशा या मराठी माणसाला क्षणभर विरंगुळा म्हणून काव्य, शास्त्र, विनोद, गायन, वादन, नाटक, चित्रपट नेहमीच आवडत आलेलं आहे. नुसतं एवढेच नव्हे तर या सगळ्याचं रसग्रहण प्रत्येक मराठी माणूस आपापल्या वकुबानुसार किंवा स्पष्टच बोलायचं झालं तर समजल्यापेक्षा पचवल्याच्या अविर्भावात अगदी बिनधास्तपणे करत असतो. म्हणूनच की काय एखाद्या होतकरू गाणाऱ्याची सम चुकली तर दोन गानरसिक एकमेकांकडे असं काही बघतील जसं की गरम चहाचा कप ओठाला लावून पहिला घोट घ्यावा आणि लक्षात यावं की चहात साखर घालायची विसरलीय, अगदी याच मुद्रेनं हे दर्दी त्या होतकरू कलाकाराच्या सांगीतिक कारकीर्दीची कुंडली मांडून ‘या जन्मात तरी हा योग कठीण आहे बुवा!’ असं एखाद्या ज्योतिषाने सांगावं असं भाकित करून मोकळे होतात.


आता गर्दी ते दर्दी यापैकी कशातच कमी नसणारा मराठी माणूस चित्रकलेच्या बाबतीत इतका का उदास आहे हे काही कळत नाही. कारणच शोधायचं झालं तर आपण चित्रकलेकडे उगाचच एका पूर्वग्रहयुक्त नजरेने पाहतो असं वाटतं. एक वेळ शे-पाचशे तिकीट काढण्यासाठी रांगा लावणार्या मराठी माणसाचं पाऊल मुक्त प्रवेश असणाऱ्या कला दालनाकडे सहसा वळत नाही ही गोष्ट मात्र मनाला सल लावून जाते. तसं म्हटलं तर यात बिचाऱ्या लोकांची काय चूक? आपल्या शालेय जीवनात दोन-चार चित्र काढून ती मास्तरांच्या हवाली केली की आमच्या बालचित्रकलेचे निवडक पुरावे शाळेच्या कपाटातच कायमचे बंद होतात. मग कोणे एके काळी कागद, पेन्सिल, रंग आणि ब्रश ही हत्यारं आपणही चालवली होती या बाल आठवणी वयाबरोबरच मागे पडतात आणि कालांतराने विस्मृतीतही जातात. मग मोठं झाल्यावर कोणी एखाद्या चित्रकाराबद्दल किंवा त्याच्या कलेबद्दल बोलत असेल तर आपण त्याच्याकडे नासा मधल्या शास्त्रज्ञांच्या “अवकाशातील आकाशगंगा” या विषयावरच्या परिसंवादाकडं जसं अनभिज्ञपणे पाहू तसं काहीसं बघतो. मुळात चित्रकलेला आपण “चित्रकला हा एक बालवयातील छंद असून त्यामुळे अभ्यासावरचा ताण कमी होऊन वेळ चांगला जातो” वगैरे व्याख्येत आपण डांबून ठेवतो. मग कुणी एखादा मुलगा थोडा धिटाईने म्हणाला, ‘मला चित्रकार व्हायचंय !’ की मग पालकांकडून त्याला या मार्गापासून परावृत्त करायचे सगळे प्रयत्न करून पाहिले जातात आणि अगदीच नाईलाज झाला तर त्याला आर्ट कॉलेजात पाठवतात कारण आपल्या लेखी चित्रकला हे आर्थिक समृद्धी आणि सुबत्ता मिळवण्याचं द्वार नव्हेच अशी ठाम समजूत असते. ही समजूत काही प्रमाणात जरी खरी असली तरी कलाशिक्षणाकडे किमान 'भिकेचे डोहाळे' असं हिणवण्याइतकी वाईट परिस्थिती आज नक्कीच नाही. एखाद्या पेशाला लाभलेली प्रतिष्ठा त्या पेशाच्या गरजेनुसार ठरत असावी. डॉक्टरमुळे जीव वाचतो, तर वकीलामुळे पत. परंतु अमुक एखादा मराठी मुलगा मी चित्रकार आहे म्हटल्यानंतर अनुभवाच्या आठ्या घेऊन ज्येष्ठांचा चेहरा असा काही बनतो की “अरे बापरे! हो का? परमेश्वर तुझा नीट सांभाळ करो” असं एक शाब्दिक कवच या चित्रकर्णाला दान करून मोकळे होतात. चित्रकला काय किंवा कोणतीही कला काय ते एक प्रतिभेचं लेणं असतं. लाखात एखाद्याच्या भाळी लाभावं असं ईश्वराचे देणं असतं. तर मग रंगरेषांच्या दुनियेत मुक्त संचार करणाऱ्या या चित्रकाराची चित्रभक्ती आपला समाज फारशा उत्साहानं स्वीकारताना दिसत नाही. मला वाटतं याचं मुख्य कारण एकच असावं, चित्रसंस्काराचा अभाव.


आपल्यापैकी अनेकांना आठवत असेल जेव्हा ग्रामोफोन आला तेव्हा इकडं-तिकडं संगीताच्या तबकड्यामधून कलाकार घरोघरी पोचले होते. काही वर्षांपूर्वी आपण जसं टेलिफोन बूथवरून फोन लावत होतो, तसं एकेकाळी लोक तासाभराचे पैसे मोजून आपल्या आवडत्या कलाकाराचं गाणं या तबकड्यांवर ऐकत असत. पुढे रेडिओ आला, स्वरांचं हे जग अधिक विस्तारलं आणि मग श्रोत्यांवरच्या स्वर संस्कारांचा एक दीर्घ प्रवास सुरू झाला. लहानपणापासून अनेकांच्या कानावर अनेकविध सुरावटी पडत गेल्या आणि हे स्वरज्ञानाचे बीज फलित होऊन पुढे त्याची बाग फुलत गेली. आपल्यापैकी अनेकांच्या बालपणीची सकाळ रेडिओवरून कानावर पडणाऱ्या "घनश्याम सुंदरा.. श्रीधरा अरुणोदय झाला.." यासारख्या भूपाळीच्या सुरावटी कानावर पडून झाली असेल. भीमसेनजी, कुमारजी, लतादीदी, सुधीर फडके, माणिक वर्मा, आशाताई अशा अनेक दिग्गजांच्या सुरांनी अवघ्या मराठी मनाला भुरळ घातली. अगदी लावणीपासून टप्पा-ठुमरीपर्यंत संगीताच्या बहुतेक प्रकारांचं स्वागत मराठी माणूस करीत आला आहे. ऐकायचा कान तयार होण्यासाठी जसा स्वरसंस्कार लागतो अगदी तसाच संस्कार चित्रकलेच्या बाबतीतही व्हायला पाहिजे. तर आणि तरच ‘दृष्टीचा डोळा’ संस्कारित व्हायला मदत होईल. त्यासाठी अधिकाधिक चित्र पाहिली गेली पाहिजेत. मुळात 'नाद' या शब्दातच एक गारुड आहे. त्यामुळं सहसा संगीत न आवडणारा माणूस सापडत नाही. चित्रकलेच्या बाबतीत मात्र तसे नाही. इथं चित्ररसिकाला 'झाडावरची फुलं अलगद ओंजळीत घेऊन निरखावीत' तितक्याच संवेदनशीलतेनं आपण एक पाऊल पुढे टाकल्यानंतर या चित्र विश्वातला गंध दरवळू लागतो. मग हळूहळू प्रत्येक कलाकाराची दृष्टी, चित्राचं अस्तित्व आणि त्यातून सहजपणे होणारा चित्रबोध यातून चित्र संवाद घडू लागतो. चित्र पाहणं, चित्र अनुभवणं हा एक दीर्घ व्यासंग आहे. प्रत्येक गोष्ट अर्थाच्या पारड्यात तोलून त्याचं मोल ठरवायची घाई करणाऱ्या लोकांनी चित्र समजून घेण्यापेक्षा ते अनुभवण्याचा रियाज केला पाहिजे असं मला वाटतं. मीरेनं जसा कृष्णाचा निळा रंग प्राशन केला होता आणि हे करता करता ती कृष्णरूप झाली, अगदी तेवढ्याच तल्लीनतेने चित्र बघण्याची सवय केली तर चित्र बघणं म्हणजे चित्रभक्ती बनून जाईल. मग चित्राचा अर्थ लावायचा बुद्धीचा केविलवाणा प्रयत्न गळून पडेल आणि मग चित्रच तुमच्याशी बोलू लागेल.


तसं पाहिलं तर मराठी माणसाचं नातं आकार, रंग यांच्याशी अगदीच फटकून आहे असं नाही. अंगणातली रांगोळी अनेक वर्षांपासून आपण पाहत आलो आहे. पण मग एक वेळ अशी येते की आपण गोष्टी नव्यानं पाहणं विसरून जातो. आपल्यापैकी कोणाला एखाद्या चित्रकाराचं नाव सांगा म्हटलं तर एकतर राजा रविवर्मा, नाहीतर फारफार तर हुसेन यापलीकडे आपलं (अ)सामान्यज्ञान गेलेलं नसतं. लहानपणी मंदिरांमध्ये बघितलेले रविवर्मा प्रेसचे देवादिकांचे फोटो आजही बहुतेकांच्या स्मरणात असतील. हा देखील एक प्रकारचा चित्रसंस्कारच होता. परंतु भोळाभाबडा मराठी माणूस मात्र चित्रातल्या तपशीलापेक्षा फोटो कुठे लावावा आणि त्याला कोणत्या मापाचा हार बरोबर बसेल यातच गढून गेला. मीदेखील लहानपणी रविवर्मा कृत शंकर-पार्वतीच्या चित्राची प्रिंट पाहिली होती. तेव्हा शंकराला दाढी-मिशा बघून मला फारच आश्चर्य वाटलं होतं. कारण इतर ठिकाणी कॅलेंडरात तुळतुळीत दाढी केलेले किंवा दाढी मिशा न येणारे देव पाहिले होते. मग शंकरालाच दाढ़ी-मिशा कशा? या प्रश्नानं माझ्या बालबुद्धीचा गोंधळ उडवला होता. बरं वडिलांचा धाक इतका, की ही दैवी शंका वडिलांसमोर उपस्थित करण्याचं धाडस माझ्यात नव्हतं. शेवटी मीच माझ्या मनाची समजूत घातली, "इथं एवढ्या उंचावर एका देवाची दाढी करायला कुठला न्हावी कैलासवासी व्हायला तयार होईल बरं?" तात्पर्य इतकंच की इथं श्रद्धेच्या तुलनेत चित्रगुणांचं पारडं थोडं हलकं ठरलं. युगे अठ्ठावीस विटेवर उभ्या असणाऱ्या सावळ्या विठ्ठलाच्या रूपाचं वेड तर अवघ्या महाराष्ट्राला आहे, पण भक्तीच्या अंतरंगात डुंबत असताना त्या विठ्ठलाचं रूप आपण मुख्यत्वे देवत्वाच्या भूमिकेतूनच हृदयात साठवतो.


खरं म्हटलं तर महाराष्ट्रालासुद्धा चित्रकलेची एक दीर्घ आणि समृद्ध अशी परंपरा आहे. कलामहर्षी बाबुराव पेंटर, आबालाल रहेमान, सातवळेकर, धुरंधर, एस. एम. पंडित, बागल, हळदणकर अशी किती आणि किती नावं घ्यावीत? चरितार्थासाठी व्यावसायिकता पत्करूनदेखील या चित्रसांप्रदायातल्या वारकऱ्यांनी अभिजाततेच्या विठ्ठलाची कास कधी सोडली नाही. दलालांसारख्या सिद्धहस्त चित्रकाराच्या कुंचल्यातून कितीतरी साहित्यकृतींची मुखपृष्ठं सजली. कला आणि चित्रपट सृष्टीत विश्वकर्म्याइतकं अजोड काम बाबूराव पेंटर यांनी केलं, हे आपल्यापैकी अनेकांना ठाऊक असेलच. महाराष्ट्रात एकेकाळी कलाशिक्षण देणाऱ्या संस्थांमध्ये बॉम्बे स्कूल व कोल्हापूर स्कूल अशा दोन कलाशाखांचा दबदबा होता. आजवर अनेक चित्रकार या कलासंस्थांमधून घडले आणि आजही घडत आहेत. सर जे जे स्कूल ऑफ आर्ट या संस्थेने तर कलाकारांची मांदियाळी घडवली. शंकर पळशीकर यांसारख्या उत्तम गुरुतत्वाचा परिसस्पर्श लाभून चित्रकार म्हणून स्वतःचा ठसा उमटवणारे अनेक चित्रकार जेजेत घडले. गायतोंडे, बर्वे, कोलते अशा अनेक चित्रसाधकांनी आपलं जीवन कलेसाठी वाहिलं. या सगळ्यांनी चित्र काढली, ती स्वतःसाठी. चित्राला उत्तम किंमत येणं किंवा ते विकलं जाणं या व्यवहाराशी चित्रनिर्मितीचा संबंध त्यांनी कधीच जोडला नाही. परंतु जेव्हा गायतोंडे यांसारख्या आत्ममग्न चित्रसाधकाच्या चित्रांनी चित्रमूल्यांची सगळी रेकॉर्डस् तोडत आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत एक उच्चांक प्रस्थापित केला तेव्हा आपल्या मराठी समाजात “कोण हे गायतोंडे?” इथपासून ते “एवढं काय असतं या चित्रात एवढे पैसे मोजायसारखं?” इथपर्यंतच्या प्रश्नांना उधाण आलं. आणि यातूनच खरं तर महाराष्ट्रातल्या रसिकांचं चित्रकलेबद्दलच्या अनास्थेचं केविलवाणं दर्शन होतं. एक कलारसिक म्हणून आपण या चित्रकारांना काय दिलं याचा विचार समाजातल्या प्रत्येक व्यक्तीने करणं गरजेचं आहे असं मला वाटतं.


गायन-वादन कलेला समाजात पूर्वी फारशी प्रतिष्ठा नव्हती. गायनाचार्य विष्णु दिगंबर पलुस्कर यांनी अपार कष्टाने या कलेला सुसंस्कारित घरापर्यंत पोहोचवले. परंतु स्वरसंस्कारांच्या तुलनेत चित्रसंस्कार करण्यात आपण कमी पडलो आहोत हे निश्चित. मग यातून काय मार्ग काढला पाहिजे? जसं स्वरांचं प्रेम लाभायला त्याचं सानिध्य हवं, कारण सानिध्यातूनच प्रेम बहरतं, तसच चित्रांचं सानिध्य समाजाला लाभायला हवं. त्यासाठी लोकांना भरपूर चित्रं, शिल्पं बघायला मिळाली पाहिजेत. ठिकठिकाणी कलादालनं उभारली गेली पाहिजेत. जसं मुलांना नुसतं जन्म देऊन भागत नाही, त्याचं संगोपन देखील चांगलं करावं लागतं तसंच या कलादालनांची योग्य देखभाल देखील होणं गरजेचं असतं. चित्रकला किंवा शिल्पकला ही युरोपातच का बहरली याचं एक मुख्य कारण असं की कलापोषक वातावरणातून समाजावर कलेचे संस्कार होत गेले आणि त्यातून दृष्यकलेबद्दलचा आदरही वाढत गेला. युरोपातली कलादालनं पाहिली की आपण ज्याला कलादालन म्हणतो त्याची दशा किंवा दुर्दशा पाहून खूप वाईट वाटतं. पण मग हे फक्त सरकारी यंत्रणेवर ताशेरे ओढून बदलणार का? तर नक्कीच नाही. समाजाला जेव्हा ही कला आपलीशी वाटेल, समाजातल्या प्रत्येक स्तरातून दृष्य कलेचं जेव्हा स्वागत होईल तेव्हाच परिस्थिती बदलून आजच्यापेक्षा अधिक सकारात्मक बदल घडू शकेल.


चित्रकलेबद्दलचा अजून एक समज असा की चित्रकला ही फक्त श्रीमंतांच्या भव्य दालनांची शोभा वाढवण्यासाठी असते आणि चित्र विकत घेणं ही गोष्ट सामान्य माणसाच्या आवाक्याबाहेरचीच असते. तसं म्हटलं तर हे थोडंफार खरंही आहे. मुळात आपल्याकडे श्रमजीवी वर्ग अधिक. दोन वेळेला पोटभर खायला मिळायची भ्रांत. अशा वेळी कसली चित्रकला आणि काय? हे वास्तव आपल्याला नक्कीच नाकारता येणार नाही. परंतु हौस-मौज करण्यासाठी पुरेसे पैसे असलेल्या प्रत्येकालाच चित्राबद्दल आस्था, आवड असेलच असे नाही. एक वेळ एखादा माणूस घरातल्या फर्निचरसाठी लाखो रुपये खर्च करील परंतु भिंतीवर एखादं छान चित्र लावावं असं वाटणाराही आपल्याकडे विरळाच. म्हणजेच ‘चणे आहेत तर दात नाहीत, आणि दात असतील तर चणे नाहीत’ अशी काहीशी गत. आज कोणाला एखादं चित्र आवडलं तर निदान त्या चित्राची प्रिंट विकत घेऊन तरी ती घरी लावता येते. मूळ चित्राच्या किमतीच्या मानाने ही किंमत नक्कीच खिशाला परवडणारी असते. परंतु तरीदेखील एखादाच दर्दी चित्ररसिक अशी चित्राची प्रिंट खरेदी करताना आढळतो. असो. हे चित्र हळूहळू बदलेल. पण त्यासाठी समाजाने कलाकारांच्या निर्मितीलाही दाद देता-देता हातही द्यावा. त्यामुळे हा चित्रवसा जपला जाईल, तो बहरेल आणि एक दिवस महाराष्ट्र देखील अभिमानानं चित्र संस्कृतीचा आणि चित्र रसिकतेचा खरा पाईक बनेल अशी आपण आशा करूया. आणि हो.. सुरुवात स्वतःपासून करूया, एक चित्रमैत्री जोडूया!


- श्रीराम हसबनीस

१६ नोव्हेंबर २०२० (दीपावली पाडवा)