चित्रसमज

 

चित्र: श्रीराम हसबनीस

दोन एक वर्षांपूर्वीची गोष्ट असेल. मुंबईतल्या नेहरू सेंटरच्या आर्ट गॅलरीमध्ये अॅबस्ट्रॅक्ट चित्रांचं प्रदर्शन बघायला गेलो होतो. साधारणपणे आपल्याकडे कला प्रदर्शनाच्या ठिकाणी एकावेळेस दहा बोटांचा वापर करून मोजता येतील इतकेच चित्ररसिक बघायला मिळतात. आपल्या आवडीनुसार आणि सवडीनुसार ते चित्रं बघत असतात. आता अमूर्त चित्र म्हटल्यानंतर सहसा ओळखू न येणारे आकार असं सर्वसाधारण गणित असतं. मी हळूहळू एक एक चित्र बघण्यात रंगलो होतो. याच वेळी एक बाई प्रदर्शन बघायला आत शिरल्या. साधारण पाच-सहा वर्षांचा मुलगा त्यांच्या बरोबर होता. आत शिरल्याशिरल्या त्यांनी नजरेच्या एका टप्प्यात जेवढी चित्र बघता येतील तेवढी बघितली. चित्रांबद्दलच्या त्यांच्या पूर्वग्रहाला अगदीच धुडकावून लावणारी अमूर्त चित्रं बघून त्यांच्या चेहऱ्यावर कुतूहल किंवा आश्चर्य या दोन्ही भावनांपेक्षा, बसच्या गर्दीत शिरल्यावर एकही रिकामी सीट दिसली नाही तर जसा चेहरा होतो तसा काहीसा भाव त्यांच्या चेहऱ्यावर तरळत होता. आता मुंबईचा उकाडा पाहता ए. सी. आर्ट गॅलरीत शिरल्यावर क्षणभर माणसाचं तन आणि मन शांत होतं. म्हणूनच असेल कदाचित, आत शिरलोच आहोत तर बघूया कसली चित्रं आहेत असा विचार करून बाईंची चित्रभेट सुरू झाली. मग डावीकडच्या पहिल्या चित्रा पासून ते उजवीकडच्या शेवटच्या चित्रापर्यंत साधारण पंचवीस एक चित्र या बाईंनी अडीच ते तीन मिनिटात पाहिली असतील. हे दृश्य बघून मला आपल्याकडे शनिवारी काही जण मारुतीच्या शेजारीच असलेल्या नवग्रहांचं दर्शन घेतात त्या दृश्याची आठवण झाली. चित्र म्हणजे काहीतरी माणसं, झाडं, डोंगर, नद्या असं काहीसं त्यांचं चित्रांबद्दलचं समीकरण असावं. मग मोजक्या रंगात रंगवलेले भौमितिक आकार आणि त्यातलं सौंदर्य हा विषय तर त्यांच्यासाठी कोसभर लांबच होता यात काही शंका नव्हती. त्यामानानं त्यांचं बोट धरून असणाऱ्या त्या लहानग्या मुलाच्या चेहर्‍यावर निदान काहीतरी कुतुहलाचे भाव तरी होते. पण त्याच्या बालमुद्रेकडे लक्ष देण्याची आवश्यकता या बाईंना का म्हणून वाटेल? साधारण चौथ्या मिनिटात एक फुल एक हाफ अशी ही जोडी त्या थंड हवेच्या ठिकाणापासून दूर गेली. मी पुन्हा एकदा माझ्या आवडत्या चित्रांत रमून गेलो. पंधरा-वीस मिनिटं झाली असतील. एक रुबाबदार दिसणारं मध्यमवयीन व्यक्तिमत्व कलादालनात प्रविष्ट झालं. अनेक वर्षांचा चित्रास्वादाचा व्यासंग असल्याच्या आविर्भावात हाताची घडी घालून हे गृहस्थ एक एक चित्र न्याहाळत पुढे पुढे सरकत होते. थोड्या वेळानं माझ्या लक्षात आलं की हे गृहस्थ चित्राबरोबरच त्याच्या शेजारी लावलेली माहितीसुद्धा नीट वाचून पुढे जात आहेत. हे दृश्य मला नुकत्याच अनुभवलेल्या परिस्थितीपेक्षा खूपच आश्वासक वाटत होतं. जवळपास सर्व चित्रं पाहून झाल्याचं लक्षात आल्यावर मला या गृहस्थांशी दोन शब्द बोलायची इच्छा झाली. कारण त्यांच्या या बारीक निरीक्षणाचं मला कौतुक वाटत होतं. मी नमस्कार वगैरे म्हणून लगेचच त्यांच्या चित्रप्रेमाला भरभरून दाद दिली. तेव्हा ते म्हणाले, 'माझ्या साधारण लक्षात असं आलंय की पाच पन्नास हजाराच्या खाली काही चित्रांची किंमत दिसत नाही'. मी म्हणालो 'अरे वा! म्हणजे तुम्ही एखादं आवडलेलं चित्र घेऊनच जाणार असं दिसतय. तेव्हा ते म्हणाले, 'अहो! विकत कसलं घेतोय? मी विचार करतोय की या कॅनव्हास आणि रंगांचा असा कितीसा खर्च असणार हो? एवढ्या किमती लावल्यात त्या काय सोन्याचा रंग लावला म्हणून की काय?' त्यांचं हे उत्तर ऐकून माझा त्यांच्याबद्दलचा समज "गैर" होता यावर शिक्कामोर्तब झालं. मी मनात म्हणालो, हाच प्रश्न तुम्ही त्या तिकडे खुर्चीत बसलेल्या खुद्द चित्रकारांना का नाही विचारत? जणू काही मनकवडा असल्यासारखं लगेचच हे महाशय उद्गारले, "मी विचारलं असतं त्यांना, पण आपल्याला काय? ना घेणं ना देणं! एकूणच त्यांच्या खऱ्या चित्रप्रेमाची सत्वपरीक्षा काय सांगायचं ते सांगून गेली. थोडक्यात काय तर व्यक्ती तितक्या प्रकृती. प्रत्येकाचा चष्मा निराळा, दृष्टी निराळी. कुणी फूटपट्टी लावण्यात गर्क असतं, तर कुणी मोकळ्या मनानं चित्रांच्या भावविश्वात हरवून गेलेलं असतं.

चित्रं बघतानाची आपली जाणीव किती जिवंत किंवा बोथट आहे त्यानुसार ते चित्र तुमच्या आत किती खोल उतरतं, की फक्त बुबुळापर्यंतच मर्यादित दृष्य राहतं हे ठरतं. ही संवेदनशीलता फक्त चित्राच्याच बाबतीत लागू असते असं नाही. एकूणच आपला जीवनाबद्दलच्या दृष्टिकोन कसा आहे त्यानुसार आपली रुची किंवा अभिरुची ठरत असते. अहोरात्र व्यावहारिक फायदा-तोट्याचा विचार करण्यात गर्क असलेल्या व्यक्तीला कसली कला आणि काय? प्रत्येक गोष्ट गरज आणि उपयोगाच्या पारड्यात तोलणाऱ्या लोकांची दृष्टीसुद्धा तेवढीच मर्यादित असते. म्हणूनच की काय, काही धनिकांच्या लेखी आपल्याकडे अमुक एका ख्यातनाम चित्रकाराचं चित्र आहे हे सांगण्यातच भूषण असतं, कारण त्यांच्यासाठी तो एक प्रेस्टीज पॉइंट असतो. अशा भूमिकेत जगणार्‍या लोकांना घटकाभर करमणूक करणारं मनोरंजन हेच जास्त आनंद देणारं असतं. त्याच्या पलिकडे आत्मरंजन वगैरे गोष्टींच्या भानगडीत सहसा हे लोक पडत नाहीत. असो. एखादी कलाकृती घडताना कलाकार जसा एका विशिष्ट मनस्थितीत असतो, तसंच कलाकृतीचा आनंद घेण्यासाठीसुद्धा रसिकांनं एका मनस्थितीत असणं गरजेचं असतं. तरच ती कलाकृती हळूहळू तुमच्यामध्ये उतरत जाते. शास्त्रीय संगीत ऐकता ऐकता जसं राग, ताल आणि सम ओळखायला यायला लागली की संगीत ऐकण्याचा दृष्टिकोनच बदलतो आणि आनंदात खूप भर पडते. तसंच काहीसं चित्रकलेच्या बाबतीतही आहे. ‘ऐकायला बरं वाटतं किंवा बघायला बरं वाटतं’ ही पहिली पायरी, पण या पायरीच्या पुढेच तर खरी गंमत सुरू होते. मग केवळ ‘छान दिसतंय’ एवढ्यावर समाधान मानणारा माणूस कलेच्या गाभाऱ्यातल्या निखळ आनंदाला मुकतो. म्हणूनच तर सातत्याने चित्रं बघणं हा व्यासंग असायला हवा.

साधारणपणे चार स्तरांवर चित्र पाहिली जातात असं मला वाटतं. पहिला स्तर आकारांचा. आकार म्हटला की त्याला ओळख आली, त्याला अर्थ आला. म्हणूनच ओळखीचा आकार दिसणाऱ्या चित्रांचं स्वागत करणं सामान्य चित्ररसिकांना जड जात नाही. तेच जेव्हा अनोळखी आकार चित्रात दिसायला लागतात तेव्हा चेहर्‍यावर प्रश्नचिन्ह स्पष्ट दिसायला लागतं. कारण आकार म्हटलं की काही ना काही अर्थ आलाच असा आपला सर्वसाधारण समज. मग व्यवहारातल्या, आजूबाजूला दिसणार्‍या आकारांचे संदर्भ चित्रात शोधायला सुरुवात होते. पण चित्रात जेव्हा एखादा आकार रूढ अर्थांच्या कक्षा ओलांडून पलीकडे जातो आणि तो आत्मकथन करू पाहतो तेव्हा सर्वसामान्य रसिकांची थोडी पंचाईत होते. कारण हे आकारांचं, रेषांचं संभाषण आपल्या परिचयाचं नसतं. पण जसजसा चित्रं भरपूर बघण्याचा व्यासंग वाढत जातो तसं हे आकारांचं नाट्य उलगडू लागतं आणि मग आनंदाचं आवार खुलं होतं. हा "केवळ आकार" म्हणजे 'चित्रचौकटीच्या गर्भातून जन्माला आलेलं एक नवं वास्तव, नवं अस्तित्व असतं.' मग या चित्रचौकटीत काही वेळेस एखादा आकार हा कुटुंबप्रमुख असतो तर काही आकार छोटे-मोठे, काही सपाट तर काही थोडासा पोत बाळगणारे असतात. आकारांचं हे नाट्य आपल्याला पाहता आलं पाहिजे. आकार, रंग-रेषा यांच्यातल्या गुजगोष्टी ऐकता आल्या पाहिजेत.

चित्रानुभवातला दुसरा स्तर म्हणजे रंग. पूर्वी म्हटल्याप्रमाणं इथंदेखील पूर्व संस्कारांचा मोठा वाटा असतो. एकाच रंगछटेचे प्रत्येक रसिकमनावर वेगळे तरंग उमटतात. एखादी रंगछटा एखाद्याला शांत वाटेल, तर एखाद्याला गूढ. त्यात गैर काहीच नाही. चित्ररसिक म्हणून त्याकडे बघताना रंगांचं परस्परांमधलं नातं हळुवारपणे उलगडण्याचा प्रयत्न आपण केला पाहिजे. अमुक एखादी छटा गडद किंवा फिकट का आहे? एखादी छटा अमुक एखाद्या ठिकाणीच का वापरली असावी? अशा कुतूहलातून या रंगांमधलं विस्मयकारक नाट्य अनुभवता येईल.

तिसरा आणि महत्त्वाचा स्तर म्हणजे चित्ररचना. 'रचना हाच चित्राचा आत्मा आहे' असं माझं वैयक्तिक मत आहे. उत्तम रेखांकन किंवा उत्तम रंगविचार हा तितक्याच दर्जेदार चित्ररचनेशिवाय फोल ठरतो. चित्रकार म्हणून नित्यनूतन प्रेरणा जर कशातून मिळत असेल तर ती रचनेतून, असा माझा अनुभव सांगतो. चित्ररसिक म्हणून रचनेच्या स्तरावरून चित्र पाहणारा चोखंदळ कलारसिक विरळाच. पण अशा एखाद्याच का होईना रसिकाकडून मिळालेली दाद ही चित्रकाराला खूप जवळची आणि मोलाची वाटते. काही चित्रांमध्ये रचना वरकरणी खूप साधी वाटते. परंतु हा साधेपणा गवसण्यासाठी त्या कलाकाराने खूप अभ्यास केलेला असतो, मेहनत घेतलेली असते. म्हणूनच वरकरणी साधी वाटणारी चित्ररचनादेखील खूप परिणामकारक ठरते. गायन वादनात जसा एखादा पॉज खूप काही सांगून जातो किंबहुना त्याच्यामुळेच सांगीतिक फ्रेजेसना एक निराळं महत्त्व प्राप्त होतं. अगदी तसंच चित्रकलेतसुद्धा आहे. चित्रात वरकरणी मोकळी किंवा रिकामी जागा बरंच काही सांगत असते. उलट चित्रकाराला या रिकाम्या जागेचा फार काळजीपूर्वक विचार आणि वापर करावा लागतो. एखादी इमारत जमिनीवर घट्ट उभी राहण्यासाठी जमिनीखाली तिचा पायाही तेवढाच मजबूत करावा लागतो. तसंच चित्र रचनेचा तोल सांभाळण्यासाठी चित्रकाराला या अवकाशाचा खूप गांभीर्यानं विचार करावा लागतो. चित्रातल्या रचनेचा आस्वाद घेणं हा कलारसिकतेच्या दृष्टीने एक प्रगतीचा टप्पा मानायला हरकत नाही. कारण खूप चित्रं बघितल्याशिवाय ही चित्रसमज वाढीला लागणं शक्य होत नाही. चित्र कुठल्याही प्रकारचं असो. लँडस्केप, स्टील लाईफ, पोट्रेट असो किंवा अॅबस्ट्रॅक्ट रचना. सर्व चित्रप्रकारात रचना नेहमीच महत्त्वाची ठरते.

चित्र अनुभवण्याचा आणखीन एक टप्पा म्हणजे चित्राचं भावविश्व. चित्रप्रकार कोणताही असो, चित्रात भाव असायला हवा. आता ‘चित्राचा भाव किती, यावर चित्रातला भाव ठरवू नये’ इतकंच. कारण आजच्या व्यावहारिक जगात प्रत्येक गोष्टीचं मूल्य हे त्या गोष्टीच्या बाजारमूल्यावरून जोखायची आपल्याला सवय जडली आहे. एकदा का कलाकार उच्च मूल्याधिष्ठित सिंहासनावर (हाय प्राइस टॅग)आरूढ झाला की त्याचा गाजावाजा होत राहतो आणि मग त्या कलाकाराच्या कलाकृतीकडे चौकसपणानं आपोआपच बघितलं जातं. असो. चित्रातलं भावविश्व हे काही वेळेस ‘लव अॅट फर्स्ट साईट’ इतक्या चटकन भिडणारं असतं तर काही वेळेस चित्र थोडं थोडं पहात राहिलं की त्यातली चव उमगू लागते. भावविश्व म्हटल्यानंतर आपल्या मनात माणसाच्या मनातील निरनिराळ्या भावनांचे तरंग सहाजिकच येऊ लागतात. पण मला असं वाटतं की चित्रातल्या प्रत्येक रेषा, आकाराचं, रंगांचं आणि रचनेचंदेखील स्वतः एक भावविश्व असतं. काही रेषा हळुवार तर काही जोमदार असतात. काही चित्रात रंगलेपनातूनही भावना उदयाला येतात. काही रंग अगदी सपाट आणि स्तब्ध वाटतात तर काही चित्रात ब्रश स्ट्रोक्सचा अक्षरश: नृत्याविष्कार दिसून येतो. या भावना तुम्हाला चित्रांच्या सहवासात राहिल्यानं हळूहळू कळायला लागतात.

चित्रांचा आस्वाद घेण्याच्या प्रवासातल्या या चार पायऱ्या म्हणजे दृष्य कलेच्या बाबतीत सगुणातून निर्गुणाकडे जाण्याचा मार्ग असेही आपण म्हणू शकतो. चित्रविषय किंवा चित्रघटक हे चित्राचं शरीर असं मानलं तर रेषा, आकार, रंग, रचना, पोत यातून साकारला जाणारा जिवंतपणा म्हणजेच चित्राचा आत्मा असं म्हणता येईल. अवयव असतानादेखील जर माणसानं काहीच हालचाल केली नाही तर आपण त्याला ‘डेड’ म्हणतो. चित्रातही असंच घडतं. चित्रासाठी आवश्यक असणारे सगळे घटक अस्तित्वात असून देखील त्यातून जर काही ‘सांगणं’ घडत नसेल किंवा चित्रातील आकार, रंग बोलत नसतील तर ते चित्रही ‘डेड’ आहे असं आपण म्हणतो. म्हणजेच चित्रातलं चैतन्य हे या चित्रघटकांच्या सुयोग्य रचनेमुळे अस्तित्वात येतं.

या विवेचनावरून एक गोष्ट सुजाण रसिकांच्या नक्कीच लक्षात आली असेल ती म्हणजे चित्रकला ही आपल्या रूढ सौंदर्य कल्पनांच्या कितीतरी पलीकडे आहे. म्हणूनच एखाद्या चित्राबद्दलचं आपलं मत, हे आपण त्या चित्राशी किती कनेक्ट होऊ शकतो यावर अवलंबून आहे. मग ते चित्र सुंदर आहे किंवा नाही याचा अट्टाहास असण्याची गरज नाही. सौंदर्य आणि सभ्यतेच्या कल्पना प्रत्येक काळानुरूप आणि समाजानुसार बदलत जातात. त्या एका ठराविक साच्यात आपल्याला बंदिस्त करता येणार नाहीत. म्हणूनच तर युरोप, अमेरिका किंवा आशिया अशा भिन्न भौगोलिक आणि सांस्कृतिक प्रदेशातील कला देखील वेगवेगळ्या वळणावर वेगवेगळ्या तऱ्हेने बदलत गेल्या आणि हा बदल आजही अव्याहतपणे सुरू आहे. मला वाटतं, आपण जितक्या मोकळेपणानं दृश्यकलेकडे बघू, तितके त्यातले वेगवेगळे आयाम आपल्याला जवळून न्याहाळता येतील आणि असा चोखंदळ कलारसिक लाभल्यानंतर कलाकारांच्या सृजनाचे मळे आणखीन चांगले फुलतील, बहरतील यात शंका नाही!

- श्रीराम हसबनीस
२९ नोव्हेंबर २०२० (त्रिपुरारी पौर्णिमा)